Nga Dalip Greca
KALENDAR HISTORIK
Në 73 vjetorin e hedhjes së bombës atomike në Nagasaki, përkrah më shumë se 70 mijë viktimave të cilët vdiqën nga hedhja e bombës së dytë, tri ditë më pas asaj që u hodh në Hiroshima, ku kishin humbur jetën më shumë se 160 mijë viktima, përmendet edhe emri i një shqiptaro-amerikane, që ra larg vendhedhjes së bombave nga sulmi i aviacionit japonez.
Edhe pse trupi i tij nuk u arrit të gjendej, emri i është shkruar në historinë e Amerikës dhe ka për dëshmi memorialin në varrezat e heronjve. Në mes shumë memorialeve gjendet në Arlington-VA edhe ai një gur që përjetëson djalin nga Vunoi. Guri memorial mban numrin 36-5 MF. Por çuditërisht, deri para pak kohësh, emri i tij ka munguar në literaturën shqiptare, madje dhe në shtypin e diasporës nuk përmendej fare. Emri i Odisesë nuk gjendet as në librin "Shqiptarët e Amerikës" të autorit Vehbi Bajrami me redaktor autorin e këtij shkrimi, botuar në vitin 2003, ku janë botuar listat e luftëtarëve dhe të heronjve shqiptarë në luftrat e Amerikës..
Marinsi me origjinë nga Vunoi i Himarës shërbente në anijen”Boria”. Para se të tregojmë aktin final të betejës që u zhvillua mes anijes amerikane "Boria" dhe avionëve kamikazë japonezë pas hedhjes së bombës në Nagasaki, ku humbi jetën heroi i Amerikës, shqiptari nga Vunoi i Himarës, le të tregojmë shkurtimisht historinë e familjes së tij, sipas dëshmive të përcjella nga vetë të afërmit e marinsit-hero.
Si dhe kur erdhën ata në Amerikë?
I ati i Odisesë, quhej Anastas Koleka nga Vunoi i Himarës. Ai ishte ndër ata shqiptarë që emigroi në Amerikë aty rreth vitit 1906. Si shumë mërgimtarë të tjerë shqiptarë, edhe Odiseja i mbante të forta lidhjet me familjen dhe vendlindjen. Kështu vepronin shumica e shqiptarëve, të cilët punonin në Amerikë por nuk e merrnin që në fillim familjen atje nga frika e moskthimit. Si gati të gjithë emigrantët e tjerë shqiptarë ai u kthye në atdhe për të krijuar familjen. Kjo ndodhi pas 14 vjetësh. Ai kthehet në fshatin e tij Vuno, me qëllim që të martohej. Anastasi që martuar me Ollgën dhe pa kaluar shume kohë pas dasme, së bashku me nusen e re, Ollga Koleka më 1920, merr rrugën e gjatë të rikthimit në kontinentin e çudirave. Pas kthimit u vendosën në Lorean, Ohio. Familja e re u përshtat me atdheun e ri shumë shpejt. Çiftit ju lindën tre fëmijët e tyre Kristo - Chris; Odisea-Ulysses dhe Joana "Johanna.
Anastasi dhe Ollga i edukuan fëmijët me dashurinë për Amerikën, por dhe me mirënjohje për Atdheun nga vinin prindërit e tyre, Himarën dhe Shqipërinë. Odise Koleka, në moshën 7-vjeçare së bashku me nënën Ollgë, motrën Joana dhe vëllain Kristo"Chris "që ishin vetëm 2 vjeçare, u kthyen në vendlindjen e prindërve të tyre në Vuno. Gjatë qëndrimit të dy vëllezërit vazhduan shkollën atje në Himarë. Më 1936 vëllai i Odisesë, Kristo - Chris kthehet në Amerikë, ndërsa Odisea do të qëndronte atje dhe një vit më pas. Me largimin e djemëve të saj u bë dhe një ndarje e tyre, nëna nuk i pa më djemtë e saj. Jeta u tregua e ashpër, ndërsa motra e tyre, Johanna, nuk pa më me sy vëllain e saj Odisenë, ndërsa me vellain tjetër, Kriston do të takohej mbas shumë vjetësh, kur ata ishin me flokë të bardha. Ollga, gjatë të gjithë jetës së saj, mbeti një nënë me zemër e shpirt të përvëluar nga malli e dhimbja. Ajo do të mbetej gjatë të gjithë kohës me vështrimin e përqendruar andej nga ktheheshin burrat prej kurbetit duke pritur si nënë zemërmallur kthimin e djalit. Me këtë ndjenjë qëndroi ajo deri sa mbylli sytë nga kjo jetë në vitin 1970, mbas një sëmundje të gjatë. Dhe pse e sëmurë rëndë sytë e saj gjatë gjithë kohës mbaheshin tek dy fotografitë që vareshin në mur, njëra ishte fotografia e Odisesë me uniformën ushtarake, ndërsa tjetra ishte fotografia familjare.
Bomba në Hiroshima dhe Nagasaki
Japonia nuk e kishte marrë seriozisht deklaratën e presidentit amerikan Harry Truman, i cili kishte paralajmëruar prerë :"Japonia duhet të dorëzohet pa kushte, si shans i fundit për të shmangur një shkatërrim total." Paralajmërimi i presidentit qe konkret dhe nuk fshihte tragjedinë e tmerrshme që mund të ndodhte si pasojë e mosnënshtrimit: "Nëse ata nuk pranojnë kushtet tona, ata duhet të presin një shi që do t’i shkatërrojë nga ajri, në një mënyrë që nuk është parë kurrë në tokë"-paralajmëroi Truman. Llogaritë qenë bërë të detajuara: Nëse do të pushtohej Japonia me forca do të rrezikoheshin jetët e jo më pak se 1 milion vetëve, prandaj u vendos që Japonai të ndëshkohej me bombat e tmerrshme. Pse u zgjodh Hiroshima? Arsyeja ishte se u konsiderua si vend ideal, ndoshta edhe për arsyen se aty ndodheshin edhe depozitat kryesore të furnizimit të ushtrisë japoneze.
Me 6 gusht 1945, aty rreth orës 8 e 15 minuta në mëngjes qe lëshuar prej luftanijes amerikane"Augusta" njëra prej bombave të tmerrshme, që përmbante 20 mijë ton eksploziv. Bomba qe pagëzuar me emrin "Little boy" duke iu referuar presidentit Rusvelt. Njerëzia panë se si u ngrit një re e madhe tymi në formën e një kërpurdhe gjigande mbi qytetin 350 mijë banorësh të Japonisë, Hiroshima. Pamjet qenë të tmerrshme, dëmet të pallogaritshme. Bomba shkatërroi një zonë prej 13 Km katrore. Tri ditë më pas, një tjetër bombë e të njëjtit lloj, do të hidhej në qytetin tjetër japonez, në Nagasaki. Kjo bombë qe pagëzuar me emrin"Fat Man". Thonë se i referohej britanikut Winston Churchill. Kjo bombë peshonte 4050 kg. Nagasaki ishte si i fortifikuar prej natyre; rrethohej prej malesh të lartë dhe efekti veprues qe më i kufizuar; vetëm në 6.7 KM katrore. Statistikat dëshmojnë se gjatë hedhjes të dy bombave pati shumë të vdekur e të sakatuar. Rreth 160 mijë të vdekur në Hiroshima dhe 70 mijë në Nagasaki. Të shumtë qenë dhe ata që vdiqën më vonë nga pasojat e bombave. Viktima të shumta qenë kontingjente të sëmundjeve kanceroze që shkaktuan bombat. Po t’u shtosh shifrave edhe viktimat e mëvonshme, shifra e përgjithshme e të vdekurve për shkak të bombave arrinë në dy qind e tridhjetë e shtatë mijë e gjashtëdhjetë e dy. Më shumë se 60 për qind e ndërtesave u bënë shkrumb e hi.Pas kësaj tragjedie Japonia që e pat radhitur veten në krahun e Hitlerit si pjesë e trikëndshit Berilin-Romë -Tokjo, u tërhoq dhe pranoi kapitullimin. Ky akt shënoi dhe fundin e Luftës së Dytë Botërore.
"Kamikazët" japonezë dhe anija”Boria”, ku shërbente Koleka
Ishte kohë lufte kur Odisea, që pat lindur më 29 nëntor 1923, kishte mbushur 20 vjeç atë mot që do të rreshtohej në radhët e ushtrisë më të madhe të botës, e cila do të vendoste fatet e Luftës së II Botërore. Pikërisht më 25 tetor 1943, në moshën e ëndërrave ai do të vishte uniformën e ushtrisë më të fortë në botë dhe do të kontribuonte për shfarosjen e murtajës nazi-fashiste që po kërcënonte botën. Odisea u radhit në radhët e marinës; aty në US NAVY e kreu shërbimin ushtarak në ato kohë lufte. Heroi ra atë ditë kur në Nagasaki, qe hedhur bomba. Më 9 gusht 1945, "kamikazë" japonezë goditën anijen, ku shërbente edhe Odise Koleka, anijen"Boria". Kronikat përcjellin faktet tragjik: Ka qenë ora 2:59 minuta kur anija e tyre mori një goditje të befasishme.Kjo ishte goditja e parë. U krijua një situatë e jashtzakonshme.Por jo gjithçka e tmerrshme kishte mbaruar me atë sulm kamikaz të fillimit. Sulmet do të përsëriteshin sërish; anija u mbulua me zjarr përsëri në orën 3:26, ku një tjetër kamikaz iu sul si një skifter anijes"Borie". Ekuipazhi amerikan bëri të gjitha përpjekjet që ta largonte të keqen që po e kërcënonte anijen që po përpinin flakët, uji që futej nga çarjet e shkaktuara nga predhat. Me mjetet që dispononte anija Borie e goditi avionin 2700 m larg. Por e keqja e kishte marrë rrugën. Anija ishte e ekspozuar ndaj kamikazëve që vazhdonin të vërtiteshin si skifterët mbi gjahun e zbuluar. Qielli u mbush me avionë japonezë. Në kufijtë e një ore ekuipazhi goditi edhe tre avionë të tjerë, por ç"mund të bënte më shumë?!.Ai ekip heronjsh qëndroi deri në vetmohim, deri në rrahjet e fundit të zemrave. Luftohej për jetë a vdekje që beteja kundër kamikazëve japonez që kërkonin shpagim, të shmangej sa më me pak humbje. Por gjithçka qe e pabarabartë. Kamikazët kishin mbushur qiellin mbi Oqean.Lufta vazhdoi gjatë. Vonë aty rreth orës 4:30 zjarri në "Borie" u shua dhe shumë gjëra në anijen ishin prishur që nga goditja e parë. Bilanci ishte tragjik: 35 të vdekur, nga të cilët 13 nuk u gjetën kurrë, 34 marinsa të tjerë amerikanë qenë të plagosur, gati të gjithë ata që shpëtuan gjallë ishin në gjendje tepër të rënduar. Anijes "Borie" filluan t"i vijnë ndihma." USS Abbot" një anije tjetër filloi të transportonte personelin mjeksor për t"i dhënë ndihmat e para të plagosurve dhe për t"u kujdesur për të vrarët. Por Odisea ishte pa fat, ai ishte ndarë nga jeta e të gjallëve, dhe për fat të keq, si shumë të tjerëve, trupi i tij nuk u gjet kurrë...
Në fletët e ditarit…
Duke shfletuar ditarin e atyre çasteve të vështira( të cilin ma patën dërguar familjarët), ndalim në njërën nga ditët:
E enjte, 9 gusht 1945: Ekupiazhi i anijes Boria sulmohet rreptë. Kamikazët zbrazin bomba si pikat e shiut. Marinarët qëndrojnë dhe u kundërpërgjigjen. Sulmet janë të pafundme. Një pjesë e marinarëve janë shuar dhe i kanë përpirë dallgët.
E premte, 10 gusht 1945
Në orën 3:30 filloi ceremonia në det për të vrarët, që ranë në krye të detyrës. Trimat po përcilleshin siç u kishte hije; me dhimbje, nderim dhe me krenari qëndresa e sakrifice! Por, sa keq, trupi i birit të shtrenjtë të Shqipërisë, Odisesë, nuk u gjet. Me 15 gusht 1945 Lufta e Dytë Botërore mbaroi…Dhe më 2 shtator, 1945 Japonia nënshkroi aktin e dorëzimit….Jeta e 22 vjeçarit Odise Koleka qe shuar më 9 gusht 1945.
Letra që hedh dritë në aktin e heroit shqiptaro-amerikan
Ishte një letër dërguar nga Energjik Ndrenika ajo që më ra në dorë dhe që u bë shkas për të ndriçuar aktin e ushtarit shqiptaro-amerikan. Në letër shkruhej: Me këto dokumenta që kemi të nxjerra nga arkivat po iu drejtohemi juve me besim të plotë se do të ndriçoni ketë histori. Ne ndjehemi krenare pse në historinë e Amerikës është dhe akti trimëror i shqiptarit nga Vunoi,i njeriut tonë të shtrenjtë. Duke u bazuar tek kjo e vërtetë, po ju dërgojmë rrëfimin real per nje njeri që dha jetën, në ushtrinë amerikane, gjatë luftës së dytë botërore. Heroi quhet Odhise Koleka- "Ulysses Kollecas” po ju dërgojmë edhe dokumentacionin e ofruar nga shteti amerikan. Për të gjitha këto dokumenta, bisedime, fotografi, një punë të pa lodhur ka bërë mbesa e nënës tonë Enita Kushi. Besojmë me anën e këtij shkrimi do të kujtojmë atë që në moshë të re dha jetën e tij, e shumë bashkëfshatarët e tij që e mbajnë mend, besojmë se do të ndjejnë interes ta lexojnë jetën e Odhisesë. E mbi të gjitha e bëjmë për nënën tonë për t’i mbushur sadopak boshllëkun e krijuar për të vëllain e saj. E bëjmë për vallin e tij Chris "Kriston”, që gjatë të gjithë jetës e ndjente mungesën e vëllait të vogël, Odisesë. Por që në takimin e parë me motrën e tij pas 55 vjetësh, të gjithë dashurinë që ndjeu për të kaluarën ia dhuroi motrës së tij të dashur, së cilës i ishte përvëluar zemra nga mungesa e vëllait hero.
Për t"i mbledh këto dokumente ndihmuan edhe dy shokë të tij, që ende jetojnë. Për nder të tij, në varrezat e Arlingtonit VA, është ngrituë një memorial mosharrese me emrin e Odisese me numër 36-5 MF.
Letra që m’u përcoll nënshkruhej nga Energjiku, Eleni, Irakliu, Miranda.Kjo ishte letra që u bë shkas për të ndriçuar aktin e Odise Kolekës.Kujt t’i bjerë rruga në varrëzat ë heronjëve të Amerikës, le të ndaloi hapat para varrit më numer 36-5 MF në varrëzat e Arlingtonit VA dhë të nderoi kujtimin e heroit shqiptar që ra në kohën kur Lufta e tmerrshme po ulte perden....Në çdo përvjetor në plotësim të dëshirës dhe në kujtesë të aktit, e përcjell këtë shkrim përkujtimor.
Shqiptarët, pjesëmarrës në ushtrinë amerikane që nga Lufta e I Botërore
Shqiptarët e Amerikës janë pjesëmarrës gati në të gjitha luftërat që ky supershtet ka zhvilluar në të gjithë kontinentet, që nga Lufta e I Botërore e deri tek ajo më e fundit, Lufta në Irak, ku mbeten dy shqiptarë të vdekur. Në Luftën e I Botërore në listën e nderit të atyre që shërbyen në front janë shënuar edhe emrat e 23 luftetarëve shqiptarë, të cilët u regjistruan në radhët e Ushtrisë Amerikane. Ata luftuan dhe u nderuan nga shteti amerikan. Ndërsa në Luftën e Dytë Botërore lista është tepër e gjatë; janë më shumë se 250 shqiptarë që kanë shërbyer nën flamurin amerikan. Më shumë se 60 është numri i shqiptarëve që ishin luftëtarë në ushtrinë amerikane gjatë Luftës në Kore; qindra shqiptaro – amerikanë luftuan në Vietnam, ndërkohë që dhjetëra të tjerë kanë shërbyer në Gjirin Persik, gjatë konfliktit. Vetëm nga Bostoni në shtetin e Masachusset numri i shqiptarëve që shërbyen nëpër konflikte është më shumë se 130 luftëtarë, nga Nju Jorku e rrethinat rreth 180, nga Kenektikat 55 luftëtarë etj. Pjesa më e madhe e shqiptarëve kanë shërbyer në Forcat tokësore, por të shumtë janë dhe ata që kanë shërbyer në forcat ajrore, veçanërisht në Luftën në Vietnam. Janë të shumtë dhe shqiptarët që kanë shërbyer në forcat detare. Doemos se në luftë ka dhe të vrarë. Disa prej shqiptarëve e patën fatin e keq që të mos ktheheshin të gjallë nga luftrat. Kështu psh Apostol Kosta, nga Filadelfia, luftëtar i Luftës së Dytë Botërore do mbeste në fushën e luftës, siç do të mbeteshin edhe Paul Prifti, Angelo Kosta, Louis Prifti, Eugene Rupi, Alex Kristo, Louis Notska, Charls Stephono, Petro Douris, Joseph Papas, Michael C Progri, Bill Visar, Joseph Pandeli, të gjithë këta me banim në Filadelfia.
Islam Fetahu, hero i luftës në Vietnam
Një ndër ata që u shpall hero i Amerikës, ishte edhe Islam Fetahu, i cili humbi jetën në ballin e luftës në xhunglat e Vietnamit. Ai qe marins dhe sapo pat mbushur 21 vjeç kur ra trimërisht në fushën e luftës. Tragjedia ndodhi në një ditë prill 1969. Prindërit e Islamit jetonin në Brooklyn të New Yorkut. Lajmi i tronditi në të tërë qenien prindërit që e donin aq shumë djalin e tyre të mire. Në fillim nuk deshën t’u besonin veshëve për mandatën që u solli Departamenti i Mbrojtjes: “Djali juaj ra heroikisht ne provincën Quang Nam të Vietnamit.” Familja Fetahu kishte ardhur në Amerikë nga Podujeva e Kosovës, që më 1941. Babai i Islamit, Idriz Fetahu është një ndër nacionalistët aktive të shqiptarëve të Amerikës, që ka përkrahur legalistët. Lajmi i vrasjes së djalit e tronditi thellë, ndërsa e shoqja, nëna e dëshmorit, nuk e mori kurrë veten. Asaji i mbetën sytë e veshët në pritje të ardhjes së djalit…S’donte ta besonte mandatën e kobshme. Më 16 prill trupi i dëshmorit u varros me nderime në Nju Jork. Shtypi i diasporës shkroi me admirim për aktin heroik të djaloshit kosovar. Gazeta e legalistëve, Atdheu e botuar në maj 1969, ka shkruar se varrimi i Islamit u bë me nderimet të mëdha ushtarake, por nuk munguan dhe traditat fetare e shqiptare. Ceremoninë fetare e udhëhoqi i perndershmit Sali Myftija i ndihmuar nga Imam Isa Hoxha. Marinsat amerikanë që morën pjesë në varrimin e heroit, pasi e kishin palosë në formë trikëndësh flamurin amerikan me të cilin qe mbuluar trupi i heroit, ia dorëzuan nënës së tij, e cila pasi e ka puth, e ka shtrënguar fort në gji, si gjë të shenjtë, dhe më pas është shkrehur në lot. E gjora nënë është rrëzuar përtokë nga dhimbjet që i plasnin shpirtin. Presidenti amerikan Richard Nixon me prill 1969 e ka ngushëlluar personalisht familjen Fetahu. Në letrën dërguar famijes, presidenti i Amerikës shkruante: "Me dhimbje të madhe kam mësuar për vdekjen e djalit tuaj Islam Fetahu, vullnetar i klasit të parë. Nga të gjitha vuajtjet e luftës, më mizorja janë humbjet e njerëzve të tillë si biri juaj. Ngushëllimi i vetëm, që mund t’ju ofroj është ai që kombi, për të cilin Islami dha jetën për t’i shërbyer, ndan me ju dhimbjen dhe gjithmonë do të nderojë kujtimin e tij. Lutem për ditën kur paqja të kthehet. Do të dëshiroja që biri juaj të jetonte, ta shihte atë ditë. Por kur ajo ditë do të vijë, ai do të ketë një vend të veçantë në zemrat e bashkdhetarëve të tij. Zonja Nixon bashkohet me mua në shprehjen e simpatisë më të thellë dhe në shpresën e thellë, të cilin djali juaj kaq tragjikisht ka fituar do t’ju ndihmojë të përballoni dhembjen dhe t’ju qetësojë.".
Kjo qe lufta më e gjatë në historinë e Amerikës, luftë që mori 58 mijë jetë luftëtarësh të vrarë dhe më shumë se 300 mijë u plagosën.
Shumë shqiptarë morën pjesë gjatë Luftës së II Botërore në betejën e e Normandisë, ku disa mbetën në fushën e nderit. Ndër ata ishte shqiptaro-amerikani James Sotiri, i cili mori atje plagët vdekjeprurëse për t’u shuar një herë e përgjithmonë. Jani Papa nga Leskoviku, me dy bashkëkombas, do të binte në fushën e luftës në Itali në vitet e luftës së Dytë Botërore. Ja kështu , gati në çdo luftë i gjen shqiptarët, siç ishin të pranishëm edhe në Irak e Afganistan....
