Në tre libra të përkthyer rishtas, autori më i njohur i Shqipërisë tregon atë që ai e quan “funksioni themelor i letërsisë: mbajtja e moralit ndriçues”. – Është gazeta Wall Street Journal që i bën jehonë tri eseve të shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare, të botuar në një libër, që mbajnë emrat e përkthyesve Ana Kokobobo dhe John Hogdson

Artikulli i kritikut Sam Sack nis me këtë paragraf: “Në një ese të vitit 1985 mbi Eskilin, shkrimtari shqiptar Ismail Kadare argumenton se gjëja më e vlefshme e grekëve të lashtë – madje më e rëndësishme se shpikja e filozofisë dhe e demokracisë – ishte ndjenja e tyre e “keqardhjes kolektive”. Një thënie e guximshme, por kini parasysh që shekuj më parë grekët kishin zhvilluar një luftë të egër dhe të padenjë moralisht kundër Trojës. Një qytetërim më pak i zhvilluar do ta kishte fshirë atë periudhë të turpshme nga kujtesa e vet. Në vend të kësaj, grekët e bënë atë gurthemelin e letërsisë së tyre. “Krimi u ekspozua nga të gjitha këndet prej vetë grekëve, pa ndonjë presion të ushtruar nga kombet e tjera”, shkruan Kadare. “Kjo ishte një ekzorcizëm i pashembullt, një akt tronditës, në të njëjtën kohë duke çliruar dhe emancipuar. Për herë të parë në historinë e njerëzimit, ndërgjegjja e një populli po kalonte me dëshirë një shqetësim të tillë”.

Që prej vitit 1960, zoti Kadare, tani 82 vjeç, ka ndjekur shembullin e grekëve në të gjitha rrethanat e pamundura. Ai ishte autori më i njohur i Shqipërisë në sundimin stalinist të Enver Hoxhës, që e udhëhiqte regjimin e kolektivizimit të detyruar dhe shtypjes së pamëshirshme nga fundi i Luftës së Dytë Botërore, deri në vitin 1985. Ai është akoma autori më i njohur i vendit të tij. Për nga natyra e vet, totalitarizmi synon ta mbajë ndërgjegjen në një gjendje gjumi. Ajo kërkon një ngadalësim shpirtëror që lehtëson bindjen. Z. Kadare e kishte të vështirë lirinë nga ndërhyrja e shtetit, për shkak të karrierës së tij, ai lëvizi mes lëshimeve dhe kodifikimeve të kritikave të qeverisë së Hoxhës; ai u botua dhe u censurua, me radhë. Megjithatë, siç tregojnë tre libra të përkthyer rishtas, ai i mbeti besnik asaj që ai, e ka quajtur “funksioni themelor i letërsisë: mbajtja e moralit ndriçues”. Eseja e Kadaresë për Eskilin vijnë së bashku me konsideratat debatuese të Dantes dhe Shekspirit në “Ese mbi Letërsinë Botërore”, të përkthyer nga Ana Kokobobo”. Me tej “WSJ” vazhdon: “Koleksioni shërben si një lloj guri i Rosetës për të deshifruar ndikimet dhe motivet e tij. Këta klasikë, pohon ai, flasin aq shumë sa i përket gjendjes së vështirë të shqiptarëve se sa të tjerëve. Ai e sheh Prometeun e Eskilit, heroin e ndëshkuar ashpër se i dha zjarrin njerëzimit, si një nga figurat e para në letërsi që kundërshtoi tiraninë. Ai e quan “Komedinë Hyjnore” të “vetmen vepër që për të, pasqyroi si errësirën dhe dritën e Shqipërisë komuniste”. Dhe ai thekson se, ashtu si shkrimtari i Europës Lindore të shekullit të 20-të, Shekspiri ndoshta ishte nën vëzhgim të vazhdueshëm.

Dialogu i z. Kadare me kanonet perëndimore vazhdon në romanin “A girl in exil” (E penguara), botuar fillimisht në vitin 2009, me një histori që vendoset në fillim të viteve 1980. Historia përqendrohet mbi një dramaturg shqiptar të njohur me emrin Rudian Stefa, në të cilën vepra aktuale e tij, në zhvillim, është një dramë që evokon “Hamletin” dhe “Macbeth”, që përmban fantazmën e një partizani komunist të vrarë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Pra, kur ai thirret për pyetje nga Komiteti i Partisë, ai supozon se do të qortohet për shkelje të parimeve të realizmit socialist. Z. Kadare gradualisht zbulon një shëmbëlltyrë të tundimeve të pushtetit. Sack ka marrë në shqyrtim veprat “E penguara” e “Kamarja e turpit”, por nuk lë pa përmendur edhe “Pallatin e ëndrrave” apo “Ura me tri harqe”. Mbi “Kamaren e turpit”, “WSJ” shkruan se kjo vepër ilustron fiksionin disashtresor që ai krijoi gjatë sundimit të Hoxhës. Ky roman u botua në vitin 1978 dhe është pjesë e dy librave të tij më të mëdhenj, “Ura me tri harqe” (1979) dhe “Pallati i ëndrrave” (1981), romane që ripërpunuan historinë dhe folklorin shqiptar me qëllime delikate alegorike. ‘WSJ’ tërheq vëmendjen se ngjarja prej ku nis romani është rebelimi i Ali Pashës, guvernatorit shqiptar që u përpoq të largohej nga Perandoria Osmane dhe u vra nga forcat e Sulltanit më 1822. Fokusi nuk është në kryengritje aq sa te “dhurata”: koka e prerë e Ali Pashës, që e ruajtur në akull, transportohet deri në një nga sheshet e Kostandinopojës dhe shfaqet si një paralajmërim për kryengritësit e mundshëm. Z. Kadare rrotullohet mes karaktereve të ndryshme të lidhura me atë stemë të dhunës autoritare.

Ndërsa për romanin “E penguara”, përkthimi është nga John Hodgson, “WSJ” shkruan se qëllimet politike të librave të Kadaresë janë qarta dhe të pagabueshme.

“Duke përshkruar korrupsionin dhe mizorinë e çuditshme të Perandorisë Osmane, z. Kadare sjell një pamje dhe vlerësim të vrazhdë të komunizmit shqiptar. Por do të ishte gabim ta mendonim këtë roman si një alegori politike oruelliane. Evokimi i së kaluarës ndihet si bashkëkohor (turistët dynden në Stamboll për të goditur kokën e prerë dhe pothuajse mund t’i imagjinoni ata ta fotografojnë me celular) dhe jashtë kohës. Z. Kadare ka më shumë të përbashkëta me William Faulkner, një shkrimtar që nxjerr mitologjinë nga legjendat rajonale.

Ky, gjithashtu, është sa një projekt moral, aq edhe artistik. Te “Kamarja e turpit”, Kadare përshkruan përpjekjet e Perandorisë Osmane, që me vullnet rreket të shfarosë gjuhën dhe zakonet e Shqipërisë. Ky roman i paharrueshëm i shton veprës së tij të përjetshme rikuperimin kulturor. E kaluara është padyshim e pranishme në librat e tij – një fantazmë që ecën mes të gjallëve, ose një kokë e prerë që duket se ju bllokon në vështrimin e saj” – mbyll shqyrtimin kritik Sam Sack në Wall Street Journal./mapo