Nga Gani Mehmetaj

(Rrëfimi i të shpërngulurit nga Toplica)

   Dy hije m’u fanitën përtej kodrinës. Fërkova sytë. Nuk besoja në fantazma, por hijet dolën dhe u zhdukën. Nata ishte e ftohtë akull. Gjumi m’i mbyllte sytë, të ftohtët më ngrinte, kurse frika më drithëronte. Hëna e bardhë në të argjendtë shpërndante reflekse drite mbi borën e acartë, duke e shndërruar luginën në shëmbëllim të vetes. Sa e largët dhe sa e afërt hëna. Yjet dridheshin në qiell mu si dridhesha unë nga të ftohtët. Bëja rojë në krye të katundit, i mbështjellë me një gunë të dhirtë, i armatosur me një shishane të vjetër dhe me një thikë në brez. Gjendje ankthi. Prisnim sulmin, ndërsa nuk e dinim nga do të na vinte. Qenë fikur kandilat nëpër shtëpi, por askush nuk bënte gjumë. Kishte kaluar mesi i natës.

   Hijet nuk u dukën më. Rrija i mpirë: të jepja kushtrimin, a të prisja dukjen e sërishme të hijeve? Durova të mos dilja frikacak.

    Dy ditë më parë u dha kushtrimi në tërë krahinën e Toplicës: çetat serbe po depërtonin nga verilindja, sulmonin në befasi dhe zhdukeshin. Prapa linin gra e burra të therur në fyt dhe shtëpi të djegura. Dy net më parë mësyn shtëpitë e vetmuara malore, rrëfyen të ikurit që erdhën në katundin tonë. Sipas fjalëve të tyre, që mezi i nxirrnin nga buzët e thara, ndërsa sytë u shprehnin tmerr, armiku i zuri në gjumë, i therën në fyt. Ata që e morën veten para se ta ndienin tehun e ftohtë në gabzherr, ikën zbathur e zhveshur, pa mbërritur të merrnin asgjë me vete. Nënat kapnin foshnjat, burrat e çanin borën e ngrirë, ndërsa nuk e dinin ku po shkonin. Rruga ishte e vështirë, shtigjet malore të zëna nga orteku. Tregonin lemeri, çetat serbe ishin më të egra se ujqërit. Rrugës lanë foshnja të ngrira, gra të nxira nga të ftohtët.  "Ata po vijnë", klithnin sytë e tyre të tmerruar. Dhe askush nuk dilte t’i ndalte. 

  Frika e mbërtheu krahinën. Përtej nuk dinim ç'po ndodhte. Fliteshin gjëra që s't'i nxirrte goja  Por si të mbroheshim? Roja tjetër ishte në fund të katundit.

   Hëna  rrezëllitëse ishte shpërfillëse ndaj mynxyrave tona. Ndriçonte sikur të mos ndodhte asgjë. Befas një hije fantazme, e bardhë, gati e tejdukshme, nxori kokën prapa kodrës së ulët. Fantazmat tjera dolën pas tij, u bënë shumë. Lëviznin në qetësi sa të rrëqethnin. Një akullimë ma përshkoi trupin, flokët m’u ngritën thikë përpjetë nën herrkën e dhirtë. Kisha pak kohë: të lëshoja kushtrimin a t’i qëlloja me shishanen e vjetër. Pavetëdija ma lëvizi gishtin, pasi mora në shenjë hijen e parë. Krisma më trandi mua më shumë se sa banorët e katundit. Shurdhëria pas m’i mbylli veshët. Pata kohë ta mbushja edhe një herë shishanen. Hijet u tërhoqën prapa kodrës, pa arritur të tërhiqnin atë që ra. Zëri edhe më tutje nuk më dilte. Duhej të jepja kushtrimin, nëse nuk e kishin dëgjuar krismën. U bëra memec. Dikur një zë nga shtëpitë, pasi shkrepi me pushkë, lëshoi kushtrimin: - Bini burra, se na ra serbiani!
   Krismat tjera e çanë ajrin e ftohë, por oshtimë nuk pati. Hijet-fantazma u zhdukën prapa kodrës. Katundi u trazua. Dolën i madh dhe i vogël. Unë mësyva drejt kodrës t’i ndiqja hijet me shishanen e vjetër. Zëra dëgjoja  prapa veshëve. Edhe dy hije tjera mbetën shakull në borë, të tjerët u zhdukën. Nuk na kapën në gjumë. Britmat tona dhe krismat e armëve e hutuan armikun. Nuk e prisnin.

   Atë natë askush nuk bëri gjumë. Prisnim valën tjetër të çetave serbe. Prisnim dhe e dinim se nuk do t’i përballonim. Ata do të sulmonin në grupe më të mëdha, kurse ne ishim pak burra, me  gra e fëmijë nëpër këmbë. Athua do ta ndalnim valën e sulmeve? Sa të pafuqishëm ishim. Të pafuqishëm, të pambrojtur dhe të braktisur nga zoti e nga bota, kund zë a ndihmë nuk vinte.

  Të nesërmen u nisëm drejt jugut. Gratë e fëmijët para, ne duhej ta ngadalësonim armikun, të vetëdijshëm se nuk mund t’i bënim ballë një sulmi për një kohë të gjatë. Ecëm e ecëm e kund shtrojerë nuk gjetëm. Fërfëlliza na e rrihte fytyrën, sytë na digjnin. Nga të ftohtët buzët na u plasaritën. Rrugës takuam burra e gra që kishin ngrirë, rrallë ndonjërit i rrihte zemra. Një grua si statujë e kruspullosur më shtangu. E kishin braktisur. Para as prapa s' kishte kë ta ndihmonte. E tërhoqa që të ndiqnim varganin. Gruaja e mbështjellë nuk donte të shqitej nga foshnja e ngrirë. "Ka dekë!", i thashë. Ajo e mohonte me kokë. "Ikim se na therin si berrat". Ajo nuk pranonte. Po të rrinte, do të vdiste nga të ftohtët, mu si i kishte vdekur foshnja. Po të shpëtonte do ta vrisnin çetnikët. Vdekja nga ta ishte më e tmerrshme. Ata po vinin prapa nesh si lukuni ujqërish.

   E mora foshnjën e shtangur, e ngrita në supe dhe ia bëra me kokë gruas të vinte pas meje. Ajo nuk kundërshtoi, ecte po aq shpejt dhe me po aq kujdes sa edhe unë. Bëmë rrugë dy net e dy ditë. Kthenim kokën prapa, ndiqnim gjurmët para, ndërsa me gjurmët që linim e ndërsenim armikun, që na ndiqte këmba- këmbës. Asgjë nuk shihej në horizont, fërfëllizë, zëra që barteshin nga të gjitha anët. Ulërimë ujqërish. 

Rrugës pamë të ngrirë foshnja mbi gjirin e nënës, djali mbi trupin e babës, plaka të kruspullosura. Nuk isha vetëm unë që mbaja foshnjën e ngrirë të gruas së përhumbur, që më vinte prapa meje, kishte edhe nëna tjera që i mbanin fëmijët e vdekur. Ecnin si zombi.

"Erdhëm, erdhëm!" - pëshpëriti dikush.

Pëshpërimat u shumëfishuan. Një grup njerëzish me uniforma na doli përpara.

 "Zaptijet!" - tha dikush.

Turma e të ikurve u shushat. Një breshëri fjalësh lëshoi njëri prej zaptijeve. Askush nuk e dinte gjuhën e tyre. Ushtarët turq nisën të bënin përzgjedhjen: burrat në një anë, gratë në anën tjetër. Dikush u acarua, burrat u bënë gati të përlesheshin me zaptije. I pari i tyre lëshoi një zë dhe ushtarët hapën bajonetat.

- Shpëtuam nga serbët që të na vrisnin turqit, - tha dikush me dëshpërim.

-Pse janë më të mirë, a?

Unë ia dhashë foshnjën që e mbaja dy ditë e dy net gruas së përhumbur, që të merresha vesh me ushtarët turq. Dikush mbante në shpinë a tërhiqte zvarrë gra të vdekura, foshnja të shtangura.

-Të vdekurit nuk mund t’i kaloni në kufi, - përktheu dikush.

Njerëzit u shtangën.

-Si? Do t’i lëmë këtu? - foli njëri me gjysmë zëri. - Janë njerëz këta zaptijet?

- Urdhri është urdhër, asnjë hap më tutje me të vdekur mbi shpinë, -përktheu prapë dikush zërin ulëritës të zaptijes.

Grupi në ballë mësyu, zaptijet nxorën pushkët përpara. Nisi përleshja, u dëgjuan krisma, britma e klithma grash. Ushtari turk ia rrëmbeu nga dora gruas foshnjën e vdekur. Ajo lëshoi një klithmë të tmerrshme, pastaj ia nguli thonjtë në fytyrë ushtarit turk. Një ushtar tjetër i dha një goditje prapa me kondak gruas. Një burrë iu hodh sipër ushtarit, ia shtrëngoi arrëzën e fytit dhe do ta mbyste sikur të mos ia nxirrnin nga duart të tjerët.

   Nuk e di sa zgjati përleshja. Dikur u qetësuan të dyja palët. Të vdekurit i varrosëm në cep të kufirit, hapëm një varr të madh,  një grua vajtoi thekshëm, sa ma shtangu zemrën. Të gjallët vazhduan tutje, të shushatur e të përhumbur. Mora para duarsh gruan e alivanosur. Foshnjën si shtatore të shtangur e mbuluam me borë e me dhe. 

Këto kujtoja nga rrëfimi i një të shpërnguluri dhënë dëshmi konsullit anglez, në bazë të të cilit diplomati përpiloi raportin për krimet serbe në dimrin e tmerrshëm të vitit 1881, kur baba më fliste si nga bota e përtejme: halla Fanë, këtu e varrosi foshnjën  që i ngriu në ikjen e madhe. Aty, tregonte ajo, i varrosën shumë të vdekur, që nuk i lejuan të kalonin kufirin.

Halla kurrë nuk e mori veten, zgjohej natën dhe na tmerronte me klithmën: "ikni se na ranë serbianët!" Vdiq me mallin e Ylberit, ashtu quhej foshnja që i ngriu si shtatore e akullt në dimrin që mos u harroftë. Burrin ia vranë në pritën që organizuan për ta ndalur depërtimin e çetnikëve.