Ka kaluar një vit që kur një nga shpërthimet më të mëdha në botë jo-bërthamore, ndodhi në kryeqytetin e Libanit, duke lënë të vdekur më shumë se 200 persona.

Sipas CNN, përcjell Telegrafi, çdo ditë në lagjet më të prekura në Bejrut, teoritë rreth shpërthimit ende qarkullojnë. Asnjëra nga historitë e tragjedisë njerëzore nuk janë të ngjashme, dhe shumica e ndërveprimeve mes njerëzve këtu nuk përfundojnë me një lamtumirë, por me një thirrje që elita qeverisëse e Libanit të rrëzohet.

Klasa politike, në shumicën dërrmuese, fajësohet për katastrofën.

Vetëm pas orës 6 pasdite më 4 gusht 2020, qindra tonë metrikë nitrat amoniumi u ndezën, duke shkaktuar shpërthimin masiv në portin e qytetit.

Kimikatet industriale ishin ruajtur në mënyrë jo të duhur atje për vite me radhë për shkak të dështimit për të vepruar nga qeveritë e njëpasnjëshme dhe ligjvënësit në të gjithë ndarjen politike. Deri këtu është e qartë.

Por për njerëzit në të gjithë Libanin, ende ka shumë pyetje pa përgjigje rreth asaj që çoi në tragjedi, dhe nuk ka pasur asnjë ndjenjë “përfundimi” në 12 muajt që nga shpërthimi.

Ja çfarë ende nuk dimë për shpërthimin.

Çfarë e shkaktoi shpërthimin në Bejrut?

Për shkak të pyetjeve të shumta nga gazetarët dhe grupet e të drejtave gjatë vitit të kaluar, ne e dimë se nitrati i amonit – i ruajtur së bashku me fishekzjarrët në një magazinë të mirëmbajtur dobët – ishte një fatkeqësi që priste të ndodhte.

Gjashtë letra urgjente të dërguara nga zyrtarët doganorë që nga viti 2014 – viti kur materiali u shkarkua në port nën rrethana misterioze – kishin paralajmëruar autoritetet për rrezikun e paraqitur nga kimikatet.

Njëra u shkrua nga një zyrtar i portit në maj të vitit 2020, vetëm disa muaj para shpërthimit. “Kjo substancë, nëse ndizet, do të çojë në një shpërthim të madh dhe rezultati i saj pothuajse do të zhdukë portin e Bejrutit. Nëse substanca do të ekspozohej ndaj çdo lloj vjedhjeje, hajduti do të ishte në gjendje ta përdorte këtë substancë për të ndërtuar eksploziv”, paralajmëroi dokumenti, i cili u mor nga CNN pas incidentit.

Porti i Bejrutit është vetëm 100 metra nga disa prej lagjeve më të dendura të qytetit. Shpërthimi shkatërroi jo vetëm një pjesë të madhe të portit, por gjithashtu la pjesë të qytetit të shkatërruar. Dëmi u vlerësua në mes 3.8 dhe 4.6 miliardë dollarë.

Është e qartë se udhëheqësit e njëpasnjëshëm – katër qeveri dhe tre kryeministra – duhet të kishin ditur për kërcënimin e paraqitur nga materiali, dhe se pak është bërë për të adresuar rrezikun.

Por ajo që nuk është e qartë, 12 muaj më vonë, është se çfarë ishte ajo që ndezi nitratin e amonit.

Sipas një raporti nga Human Rights Watch, Tarek Bitar, gjyqtari i ngarkuar me hetimin e shpërthimit, po shqyrton disa teori, raporton CNN, transmeton Telegrafi.

Njëra prej këtyre teorive është se shkëndijat nga punimet e saldimit atë ditë shkaktuan një zjarr në hangarin 12, magazina ku po ruhej kimikati.

Një tjetër është se një sulm izraelit ishte katalizatori i këtij shpërthimi, megjithëse zyrtarët e aviacionit libanez raportuan se sistemet lokale të radarit nuk zbuluan avionë ushtarakë mbi hapësirën ajrore libaneze rreth një orë para shpërthimit, zyrtarët izraelitë kanë mohuar çdo përfshirje, dhe vetë Bitar ka thënë se teoria për përfshirjen e Izraelit ishte shumë e pamundur, sipas raportit të HRW.

Bitar po eksploron gjithashtu teorinë se shpërthimi ishte një akt i qëllimshëm, sipas HRW.

“Spekulimet se Hezbollah mund të ketë dashur të shkatërrojë nitratin e amonit në port gjoja për të fshehur se një pjesë e nitratit të amonit në magazinë ishte përdorur nga aleati i Hezbollahut, Bashar al-Assad në Siri për të prodhuar bomba fuçi u rritën derisa raportimet dolën për sa i përket lidhjes midis pronarëve të ngarkesave dhe individëve të sanksionuar nga SHBA-ja për lidhje të dyshuara me Assadin”, thuhet në raport, duke iu referuar një raporti investigativ nga gazetari vendas Firas Hatoum.

Hatoum e lidhi dërgesën e nitratit të amonit – që arriti në vitin 2013 dhe u shkarkua vitin pasues –me kompanitë e lidhura me materialin, sipas raportit të HRW, biznesmenët siriano-rusë “të cilët ishin sanksionuar nga qeveria amerikane për veprim në emër të qeverisë siriane të presidentit sirian Bashar al-Assad.

Hezbollahu ka mohuar vazhdimisht përfshirjen në shpërthim.

Disa fraksione libaneze ishin të përfshira shumë në luftën civile të Sirisë më herët në konflikt. Anëtarët e ish-kryeministrit të Libanit, i mbështetur nga sauditët, Saad Hariri, ndihmuan materialisht forcat anti-Assad për një kohë. Hezbollahu ndërhyri në emër të Assadit dhe besohet gjerësisht se ka ndihmuar në shpëtimin e presidencës së tij.

Duke shtuar në misterin rreth nitratit të amonit është fakti se të gjitha partitë kryesore të Libanit kanë një prani të fortë në port.

“Partitë kryesore politike të Libanit, përfshirë Hezbollahun, Lëvizjen Patriotike të Lirë, Lëvizjen e Ardhshme, Forcat Libaneze, Lëvizjen Amal dhe të tjera, kanë përfituar nga statusi i paqartë i portit dhe strukturat e dobëta të qeverisjes dhe llogaridhënies”, thuhet në raportin e HRW, raporton CNN, përcjell Telegrafi.

“Partitë politike kanë angazhuar besnikë në pozicione të spikatura në port, shpesh duke i pozicionuar ata për të grumbulluar pasuri, për të kontrabanduar mallra dhe për t’iu shmangur taksave në mënyra që iu sjellin dobi atyre ose njerëzve të lidhur me ta”, thuhet më tej në këtë raport.

A mungonte ndonjë nitrat amoni? Çfarë ndodhi me të?

Teoria e tretë e hetimit gjyqësor, se ndezja ishte një akt i qëllimshëm, ka fituar rëndësi gjatë vitit të kaluar.

Disa raporte kanë sugjeruar se shumë më pak nitrat amoni shpërtheu gushtin e kaluar nga sa mendohej në fillim. Sipas Reuters, një raport i FBI-s vlerësoi se në fakt shpërtheu vetëm 20 për qind e 2,755 tonë nitrat amoni të sjellë në port në vitin 2013. Raporti i HRW citoi gjithashtu një hetim të gushtit 2020 nga Projekti i Raportimit të Krimit të Organizuar dhe Korrupsionit, në të cilin tre burime të inteligjencës evropiane vlerësuan se madhësi e shpërthimit ishte ekuivalente me aq pak sa 700-1000 tonë.

Teoria thotë se nitrati i amonit ishte lënë në port, ku mund të hidhej nga fraksionet në Liban.

Kryeministri në detyrë Hassan Diab i tha CNN se mësoi vetëm për ekzistencën e nitratit të amonit në fillim të qershorit 2020 dhe menjëherë kërkoi informacione të mëtejshme. Ai tha se mori një dosje mbi situatën në port më 22 korrik – por pjesa që parashikonte efektet katastrofike të një shpërthimi të një shpërthimi ishte lënë jashtë.

Diab tha se ai e përcolli dosjen në ministrinë e Punëve Publike, nën kontrollin e së cilës bie porti dhe te ministria e Drejtësisë, dhe iu kërkoi atyre të hetonin kimikatet në port.

CNN ka parë një dokument që tregon se ministria e Punëve Publike vulosi pjesën e përparme të dosjes më 4 gusht 2020.

Shpërthimi ndodhi në orën 6.08 pasdite në po të njëjtën ditë.

Në një intervistë në dhjetor 2020 me CNN, Diab – deri atëherë kryeministri në detyrë i vendit – e quajti këtë kohë të “dyshimtë”.

“Ka diçka të dyshimtë që (raporti) të vijë më 22 korrik… dhe pastaj që të shpërthejë. Ka diçka të dyshimtë. Edhe pse kjo është një çështje shtatëvjeçare. Shtatë vjet, për hir të Zotit”, tha Diab për CNN në atë kohë. “Ka diçka që është e pashpjegueshme, koha e kësaj”.