Të paktë kanë qenë njerëzit që kanë pasur një ndikim aq të madh sa Henry Kissinger, në mënyrën se si është bota sot.

Ai këshilloi presidentët amerikanë në marrëdhëniet me personalitete si Maco Ce Duni, Golda Meir dhe Vladimir Putin, ndryshoi fatin e vendeve në mënyra që ende admirohen, dënohen dhe debatohen. 70 vjet më parë, kur ishte një student i ri në Harvard, Kissinger shkroi se “në jetën e çdo njeriu, vjen një çast kur ai e kupton se nga të gjitha mundësitë në dukje të pakufijshme të rinisë, tashmë ai ka marrë një rrugë përfundimtare në jetë.

Udhëtimi nëpër livadhe, më në fund ndjek një rrugë të rregullt”. Mendoj se në këtë bisedë, që ishte intervista e tij e fundit e plotë, udhëtimi i Kissinger-it ishte mjaft i qartë. Ai sapo kishte mbushur 100 vjeç, por nuk dukej se ishte shkëputur nga jeta publike. Në fakt, dukej qartë se ishte shumë i përfshirë dhe fliste ende me udhëheqës në mbarë botën. Tani trashëgimia e tij mund të ndihet ngado, nga Kuba në Kajro.

Ne e kemi ndarë këtë intervistë në tri pjesë gjeografike, Europa, ku ai ka lindur, Shtetet e Bashkuara ku arriti pushtet dhe famë, dhe Azia, të cilën e shndërroi. Pastaj kemi një epilog më personal, në lidhje me këtë trashëgimi.

Henry Kissinger ka lindur në vitin 1923, në qytetin gjerman Fyrth. Dy vjet më vonë, Adolf Hitleri erdhi në qytet për të denoncuar qytetarët hebrenj. Pyetja ime e parë për Henry Kissinger-in, ishte si ndikuan në botëkuptimin e tij si i rritur, pesëmbëdhjetë vitet e para të fëmijërisë, të kaluara mes persekutimit dhe kaosit, përpara se familja të arratisej në Amerikë, në vitin 1938.

– Rininë e kalova brenda një shoqërie të shpërbërë. Shoqëria gjermane po përmbysej dalëngadalë. Në çdo zgjedhje, fitonte gjithnjë e më shumë terren partia naziste. Dhe më pas, kur Hitleri më në fund erdhi në pushtet, unë së bashku me gjithë familjen dhe të gjithë njerëzit e afërm, u bëmë pjesë e pakicës së diskriminuar. Jetonim në një qytet ku në çdo vend publik, kishte shenja dhe shkrime që tregonin se hebrenjtë nuk ishin të mirëpritur. Pra, kjo ishte rinia ime.

– A ju lindi nga kjo pikëpamja se bota kishte nevojë për njëfarë rregulli?

– Mendoj se për një grup njerëzish, qëndrueshmëria është një parakusht për të lejuar krijimtarinë dhe për mua, kjo ishte shumë e rëndësishme.

– Herën tjetër kur u kthyet në Gjermani, vendi ishte në luftë. Ju u kthyet si ushtar dhe keni luftuar në betejë. Keni parë kampet e përqendrimit, keni marrë pjesë në dënimin e nazistëve kur ishit në moshën 24-25 vjeç. Këtë përvojë e kanë përjetuar shumë pak njerëz në politikën moderne. Ka pasur edhe udhëheqës si Dë Goli dhe Mao Ce Duni, që e kanë parë drejtpërdrejt luftën me sy.

– Unë u ktheva në Gjermani si pushkatar, pjesë e Divizionit të 84-të të Këmbësorisë së Ushtrisë Amerikane, kështu që e pashë luftën në formën e saj më të ashpër, ku përparësi ishte vetëm shpresa për mbijetesë. Dhe gjithçka varej nga kjo. U zhvillua edhe beteja pranë kufirit gjerman.

Pas betejës së Ardeneve, më dërguan në njësinë e inteligjencës, e cila ishte ende pjesë e frontit të luftës, por jo në mënyrë të drejtpërdrejtë. Kam parë ndikimin e autoritarizmit dhe totalitarizmit në rininë time. Ishte një përvojë qendrore që më ka shoqëruar gjatë gjithë jetës. Sot e dimë se tanket gjermane ishin ndoshta më të mirë se tanket tona, por asokohe, nuk mund të arrije kurrë t’i bindje amerikanët për këtë, sepse ata besonin se nëse do mund të ndërtoheshin tanke më të mirë, do të ishim ne që do t’i ndërtonim të parët.

– Për pjesën më të madhe të jetës, jeni marrë me udhëheqës botërorë që kanë pasur përvoja të ngjashme, në kuptimin që edhe ata kanë përjetuar luftëra. Tahsmë, kur vëreni udhëheqësit e ndryshëm në botën perëndimore, që janë më pranë moshës time se tuajës dhe që nuk i kanë parë me sy gjëra të tilla, a mendoni se kjo ndikon në politikën botërore?

– Mendoj se udhëheqësit që nuk kanë përjetuar një përvojë katastrofike, ose një përvojë në prag të katastrofës, ndonjëherë mendojnë se kanë më shumë mundësi se ç’kanë në të vërtetë.  Dhe kjo është karakteristikë e kohës sonë, veçanërisht në Perëndim.

– I vetmi përjashtim mund të jetë Xi Jinpin, sepse ai përjetoi Revolucionin Kulturor, apo jo? Pra, mund të ketë kaluar njëfarë përvoje të ngjashme me terrorin që kaluat ju.

– Për presidentin Xi, një përvojë thelbësore ishte koha kur jetonte në një shpellë me të atin, pasi ky i fundit, një udhëheqës i Ushtrisë së Kuqe, u persekutua nga Mao. Dhe e ka përmendur që kjo përvojë e bëri më të fortë.

– Siç thatë, jeni rritur në një periudhë kaosi dhe shkatërrimi. Ju gjithashtu jeni shprehur se nëse Rusia e humbet luftën në Ukrainë, nuk do të donit që ajo të ndëshkohej shumë rëndë. A e mbështesni këtë mendim në përvojën e Gjermanisë? Gjermania para Luftës së Parë Botërore, ishte një vend shumë krenar, shumë i suksesshëm, me universitetet më të mira. Më pas, vendi pësoi një poshtërim dhe shpërbërje të madhe. A shqetësoheni se kjo mund të ndodhë edhe me Rusinë?

– Unë shqetësohem për faktin se Rusia ka qenë një pjesë integrale e historisë europiane për 600 vjet dhe në një mënyrë shumë të veçantë, sepse është shumë më e madhe se çdo shtet europian dhe ka qenë gjithmonë pjesë e Azisë, Lindjes së Mesme dhe Europës. Ky është aspekti unik i Rusisë, në krahasim me shtetet e tjera europiane. Kështu që ka qenë i ndarë gjatë gjithë historisë, midis dëshirës për t’u bërë plotësisht europiane dhe frikës së epërsisë teknike europiane.

Europa do të bëhet më e qëndrueshme. Bota do të bëhet më e qëndrueshme. Rusia duhet ta pranojë faktin se nuk mund ta pushtojë dot Europën, por duhet të bëhet një pjesë e Europës, nëpërmjet një lloj marrëveshjeje. Por unë nuk dua që Rusia të dërrmohet aq shumë, sa të mos jetë më një aktor në politikën ndërkombëtare dhe të bëhet subjekt i konkurrencës midis shteteve të ndryshme europiane.

Pra, është e rëndësishme që Ukraina të ruhet dhe të dalë nga lufta si një shtet autonom, i fortë dhe demokratik. Ne, në thelb, e kemi arritur këtë objektiv. Mund ta përmirësojmë ende përsa i përket kufijve të Ukrainës. Por unë do të parapëlqeja që Rusia të ruhej, sepse shpërbërja e Rusisë ose degradimi i saj, do të shkaktonte një grup të ri tensionesh.

– A mendoni se Vladimir Putin do t’i pranonte parametra të tillë? Ju thatë se dëshironi një Rusi që e kupton se ku janë kufijtë e saj.

– Duhet të kemi parasysh dy gjëra në lidhje me Vladimir Putin; se ai është trashëgimtar i Rusisë tradicionale dhe për këtë arsye, ngurron të ndjekë axhendën që e përshkrova më sipër. Por gjithashtu, ka përjetuar rrethimin e Leningradit, ku mbi gjysma e popullsisë vdiq nga uria dhe vendi ishte nën kërcënim të vazhdueshëm.

Ai e ka bërë të qartë se nuk do të donte që fuqia ushtarake europiane të ishte në afërsi të Shën Petërburgut dhe qyteteve kryesore si Moska. Kështu që, kur kufiri ushtarak i Europës në fund të luftës, u zhvendos 300 milje larg Moskës dhe rreth 50 milje larg Shën Petërburgut, ai reagoi shumë ashpër, deri në kufijtë e irracionalitetit.

– Një herë më keni thënë se Vladimir Putin është më i ngjashëm me Dostojevskin se me Hitlerin. E keni ende këtë mendim?

– Mendoj se është një figurë e ngjashme me Dostojevskin, në kuptim e mëdyshjes dhe aspiratave të papërmbushura liberale, por sigurisht që e ka përdorur pushtetin në një mënyrë të tepruar në marrëdhënien me Ukrainën. Unë dua që Rusia ta pranojë që marrëdhëniet e saj me Europën, duhet të mbështeten në marrëveshje dhe në një lloj mirëkuptimi. Dhe mendoj se kjo gjë mund të arrihet nëse kjo luftë përfundon siç duhet.

– Nëse lufta përfundon sipas kushteve që përshkruat ju, a mendoni se Vladimir Putin mund të mbijetojë në pushtet?

– Kjo është e pamundur.

– Nga ana tjetër, kemi kundërsulmin ukrainas. Mendoni se kjo do të jetë ofensiva e fundit, pas së cilës do të zhvendosemi drejt bisedimeve diplomatike dhe për paqe?

– Epo, unë fillova t’i nxisja bisedimet diplomatike që një vit më parë, kur dëgjova se si donin ta përfundonin luftën palët e ndryshme në konflikt. Mendoj se koha për bisedime po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme, që të mos arrijmë në një pikë kur lufta dhe operacionet ushtarake të bëhen një qëllim në vetvete. Dhe në atë pikë, shtete si Kina do duhet të bëhen gjithnjë e më aktive dhe kjo gjendje do të përshkallëzohej në një konflikt botëror.

– A mendoni se ka një rrezik të mirëfilltë që rajoni Donbas të mos bëhet kufiri i Europës me Rusinë, por të bëhet kufiri i Europës me Kinën, në rast se Rusia përfundon duke u hedhur në krahët e Kinës?

– Kjo mund të ndodhë nëse Rusia dënohet së tepërmi, ose nëse Rusia shpërbëhet.  Mendoj se këtë duhet ta ndalojmë.

– Biseduam për Kinën dhe Rusinë. Një fuqi tjetër që mund të dalë në dritë më fuqishëm nga ky konflikt, është Gjermania. Gjermania është ndoshta vendi që do të rindërtojë Ukrainën. Brenda Europës, nëse vizitoni Spanjën, nëse vizitoni Italinë, mund të ndjeni se kufiri i Europës është zhvendosur në lindje. Pra, qendra e Europës tani është më afër Berlinit, në njëfarë kuptimi. Dhe Gjermania ka qenë e përfshirë në furnizimin e më shumë armëve dhe gjithçkaje që i nevojitet Ukrainës. Duket se do të bëhet një fuqi më e madhe në Europë. A jeni dakord me këtë ide dhe a mendoni se Gjermania është gati për këtë detyrë?

– Jam dakord me zhvendosjen e qendrës së gravitetit në Europë si një proces që ka ndodhur natyrshëm që para Luftës së Parë Botërore dhe ishte një nga shkaktarët e Luftës së Parë Botërore, sepse vendet e tjera europiane nuk e pranuan një realitet të tillë, por edhe sepse Gjermania ishte e paaftë për të kuptuar shndërrimin e pozicionit të saj. Vendi udhëheqës duhet të jetë një shembull i moderimit dhe mençurisë në baraspeshimin e interesave të të gjitha shteteve, nëse ato do të jenë pjesëmarrëse në sistem.

Historikisht, Gjermania ka dashur të ushtrojë potencialin e vet nëpërmjet mbizotërimit dhe kjo pati pasoja tragjike për vendin. Tani po vjen në këtë pozicion dhe nuk ka udhëheqës që kanë përjetuar përvoja të periudhës naziste apo të ndonjë lufte. Kështu që ata duhet ta ndërtojnë vetë sistemin.

– A mendoni se kjo shkakton probleme edhe për fuqitë e tjera të mëdha? Ju keni shkruar shumë për historinë e vendeve dhe për frenimin e fuqisë së tyre. Fillimisht për frenimin e Francës, më pas të Gjermanisë. Dhe tani ka një problem.

– Gjermania ka qenë në konflikt me Francën që prej shekullit XVII, gjatë Luftës Tridhjetëvjeçare, sepse politika franceze mbështetej qartazi në ruajtjen e baraspeshës së pushtetit brenda Europës Qendrore, gjë që në praktikë nënkuptonte se Gjermania duhej mbajtur e ndarë në disa shtete që garonin me njëri-tjetrin. Franca dhe Britania e panë Gjermaninë si një kërcënim ndaj fuqisë së tyre. Në fund, pas luftës, britanikët dhe francezët u pajtuan për të mbështetur bashkimin e Gjermanisë.

Kur Gjermania u bashkua, kryeministrat britanikë në vitet 1970 dhe 1980, thanë se ky bashkim do të kishte një ndikim edhe më të madh se Revolucioni Francez. Tani kemi arritur në një pikë ku në Europë duhet krijuar një strukturë e re, duke u mbështetur në këtë realitet. Dhe unë po përshkruaj sfidën, nuk po them se gjermanët kanë dështuar. Është një sfidë e re për këtë brez.

– Është gjithashtu një sfidë për Francën dhe Britaninë. Ato ndoqën dy rrugë shumë të ndryshme, veçanërisht pasi Krizës së Suezit, kur Franca shpesh ka pasur fërkime me Amerikën dhe është rrënjosur në Bashkimin Europian. Nga ana tjetër, britanikët kanë prirjen të ndjekin amerikanët dhe tani janë jashtë Bashkimit Europian. Dhe mund të diskutojmë se kush ka marrë vendimet e duhura gjatë 50 viteve të fundit, por tani jemi këtu ku jemi. Kur vështroni Francën dhe Britaninë tani, cili shtet mendoni se është në një pozicion më të mirë për të përparuar në të ardhmen? Britania jashtë Bashkimit Europian apo Franca brenda tij?

– Psikologjikisht, Britania është në një pozicion më të mirë, për shkak të strukturës së botës. Pavarësisht se si ristrukturohet Europa, bashkëpunimi me Amerikën duhet të jetë një përbërës thelbësor, sepse e vetme, duke ju kundërvënë të gjitha fuqive të tjera të mëdha, do ta ketë të vështirë.

– Pra, ju mendoni se psikologjikisht, Britania është më e lumtur jashtë Bashkimit Europian?

– Po, mendoj se është. Dhe mendoj se kjo është gjithashtu një mundësi e mirë që vendi të veprojë si një lidhje midis një Europe të bashkuar dhe Amerikës.

Pjesa e dytë e intervistës

– A është historia e jetës suaj një histori unike amerikane? A mund t’i kishit arritur të njëjtat gjëra diku tjetër?

– Është absolutisht një histori tipike amerikane. Gjatë një darke në Gjermani, ku ishte i pranishëm edhe kancelari gjerman, ambasadori amerikan e pyeti kancelarin se çfarë do të kishte ndodhur me mua në Gjermani, nëse do t’i kisha mbijetuar periudhës naziste? Ai u përgjigj se do të kisha punuar si ndonjë profesor i ri në Universitetin e Mynihut.

– Kjo na sjell në fazën tjetër të jetës suaj. Shkuat në Harvard, dhe disa herë keni menduar që të bëheshit një kimist ose llogaritar. Por një nga mentorët tuaj, me emrin Fric Krejmër, ju tha se ishit tepër i pasionuar pas historisë. Një figurë tjetër e rëndësishme në jetën tuaj, ka qenë Bill Eliot, një profesor në Harvard, i cili ju drejtoi në botën e filozofisë dhe historisë, ku mësuat rreth Kantit dhe Spinozës. A kanë ndikuar ata në pikëpamjen tuaj?

– Isha mjaft i mirë në kimi sepse kisha kujtesë të mirë, madje u bëra edhe kreu i Departamentit të Kimisë. E pyeta profesorin tim të kimisë Kid Sikorski, nëse duhej të specializohesha në kimi, dhe ai më tha “nëse ndjen nevojën të më pyesësh mua, përgjigja është jo”.

Kjo më dha shtysën për t’i hyrë historisë. Isha shumë i interesuar edhe në filozofi, në teorinë e dijes dhe në teorinë e vlerave. Por historia është një mënyrë për të ndërthurur pasiguritë e natyrshme të filozofisë, them të natyrshme sepse deri tani, nuk është gjetur asnjë përgjigje absolute nga asnjë qytetërim, me rezultatet e asaj që ka ndodhur në të vërtetë. Me kalimin e kohës, filozofia u bë fusha ime mbizotëruese dhe kjo mund të vihet re në të gjithë librat që kam shkruar.

– Ku reflektohet më mirë në jetën tuaj ideja se mendimet filozofike sfidohen nga realiteti?

– Jeta është e ndarë midis menaxhimit të së tashmes dhe evolucionit të saj. Ka gjithnjë një ndjesi se theksi mbi të tashmen çon në stanjacion. Kështu që pyetja është si mund të gjendet ajo baraspeshë midis vlerave të mëdha dhe asaj që të imponon realiteti. Realiteti nuk është asnjëherë i mjaftueshëm, por vlerat përfundimtare janë tepër absolute sepse ato kërkojnë një shkallë imponimi mbi të tjerët. Kështu që problemi ynë më i madh, është gjetja e kësaj baraspeshe për të ruajtur motivimin në një nivel të arsyeshëm.

– A nuk është kjo e ngjashme me historinë e politikës së jashtme amerikane? Ju keni argumentuar se Amerika ka një sërë idealesh që do t’i ndjekë…

– Një problem i veçantë për Amerikën, është se shpesh mund të biem pre e ndjesisë së të qenit i kënaqur me pozitën aktuale. Jemi të mbrojtur nga dy oqeane të mëdhenj. Ndërsa në rastin e shumicës së shteteve të tjera, sapo ata kanë arritur në pikën kur kanë qenë të kënaqur me veten, fqinjët kanë ndërhyrë. Është e vështirë t’i bësh Amerikës një gjë të tillë, për shkak se është e mbrojtur nga oqeanet.

Por pas Luftës së Dytë Botërore dhe sidomos tani me zhvillimin e inteligjencës artificiale, ne jemi pjesë e një sistemi global dhe duhet të përshtatemi me këtë sistem në marrëdhëniet tona me shtetet e tjera, që po arrijnë nivelin tonë të fuqisë, gjë që nuk ka ndodhur asnjëherë më parë në histori.

– Shpesh keni thënë se Amerika duhet të baraspeshojë vlerësimin e madh për veten, me realitetin. Amerika e festoi fitoren e përfundimit të Luftës së Ftohtë, duke kënduar këngën e idealeve të saj të lirisë, por ka bërë gjithashtu veprime thelbësore, si ndihma e Planit Marshall etj. Tashmë, nëse do të pyesnit aleatët e Amerikës, ata do t’ju thonin se Amerika nuk është më e përqendruar në këto ideale, por vetëm në sloganin “America first”. Madje ajo nuk po bën më as marrëveshje ekonomike me aleatët në Azi apo Europë. Pra në njëfarë mënyre, Amerika tashmë duket si një vend i shkëputur, në krahasim me ç’ka qenë.

– Në fakt, Amerika nuk është më e shkëputur, por më e lidhur se ç’ka qenë më parë gjatë historisë. Gjatë kohës së Planit Marshall, në fund të Luftës së Dytë Botërore, kjo e gjitha ishte një përvojë e re. Tani politikanët janë të ndarë. Në atë kohë, Amerikë përbënte rreth 50% të PBB-së ndërkombëtare, tani kjo shifër është ulur në rreth 20%, që gjithsesi është ende një përqindje e lartë.

Por kërkon që ne të jemi më të kujdesshëm. Pra, thjesht të krijohet përshtypja sikur ne po zmbrapsemi, por nuk është domosdoshmërisht e vërtetë. Problemi që më shqetëson mua nuk është ky, por fakti se nuk kemi gjetur ende një koncept që t’i bashkojë amerikanët. Dhe tani, në krahasim me kohën e Luftës së Dytë Botërore, një grup shumë më i vogël njerëzish, e kanë kuptuar se na nevojitet një ide e re e një rendi botëror.

– Kur ju erdhët në pushtet, Amerika kishte kohë që i jepte leksione botës si një superfuqi. Asokohe, vendi po kalonte vështirësi të mëdha, si problemet me çmimin e gazit. Më pas, gjatë periudhës së Murit të Berlinit, Amerika dukej shumë e fortë, ndërsa tani duket se ka ngecur në një pozicion ku i duhet të gjejë aleatë dhe baraspeshë. Mund të bëni ndonjë krahasim midis këtyre periudhave?

– Tani po jetojmë në një botë tepër të ndërlikuar. Aleancat duhet të operojnë në çdo çështje ku përfshihet një element global, por interesat e aleatëve nuk përputhen për çdo çështje. Të gjitha vendet kanë një interes për qëndrueshmërinë globale, por nuk kanë të gjithë të njëjtin interes për një çështje konkrete.

Së dyti, në vitet 1970 dhe 1980, kur unë u përfshiva në politikën ndërkombëtare, të gjitha këto çështje që po diskutojmë tani, ishin në fazat e tyre të hershme, kështu që vetë ekzistenca e tyre, ishte e diskutueshme. Dhe një nga kontributet e Nixon-it ishte se ai qe i gatshëm të përballej me këto realitete të reja. Por tani ato po i përjetojmë.

– A mendoni se tani Amerika është një aleat më i keq? Nëse shkoni në Paris apo në Xhakartë, do të thonë, nga Amerika dëgjojmë vetëm sloganin “America first” dhe refuzimin për të lidhur marrëveshje tregtare apo aleanca. Nuk ka më përpjekje për bashkëpunim. Ndoshta do të thonin se Joe Biden është thjesht paksa më i sjellshëm se Donald Trump, por jo më i dobishëm.

– Debati brenda Amerikës është zhvendosur drejt skajeve, kështu që ndryshimi, për shembull, midis republikanëve më liberalë dhe demokratëve, në vitet 1970 dhe 1980, kishte të bënte me shkallën e pjesëmarrjes në çështjet botërore, të cilën e mbështesnin të dyja palët, ndërsa në ditët e sotme, debati është zhvendosur në nivele të skajshme, me një teori të skajshme të “America first” nga të dyja palët, e cila përqendrohet shumë në interesat amerikane dhe jo në interesat globale. Kjo është një sfidë, sepse kushdo që dëshiron ta drejtojë me seriozitet politikën e jashtme amerikane, duhet t’i baraspeshojë të dyja, ose përndryshe, Amerika do të mbetet e izoluar.

– A mendoni se administrata e tanishme po bën një punë serioze në këtë drejtim?

– Mendoj se administrata e tanishme po përpiqet të bëjë një punë shumë të mirë për këtë, por ende ka frikë nga kritikat.

– Ju ishit një republikan i kohës së Rokfelerit. Në ditët e sotme, nuk ka më republikanë të tillë. Ka demokratë në njërin skaj dhe republikanë në skajin tjetër. Qendra e politikës amerikane është zhdukur. A mendoni se kjo ka pasoja domethënëse në politikën e jashtme?

– Unë mendoj se ekziston akoma, por nuk ka ende një shprehje plotësisht të artikuluar.

– A do të dëshironit të shihnit një parti të pavarur në Amerikë?

– Partitë e pavarura në Amerikë nuk kanë pasur një fat të mirë. Por mendoj se është e rëndësishme të ruhet filozofia e baraspeshës, duke marrë parasysh se jemi në fillimet e zhvillimit të inteligjencës artificiale, që mund të shndërrojë në mënyrë kolosale ndërgjegjen njerëzore dhe kjo duhet marrë parasysh edhe në politikën e jashtme.

– Por kemi një paradoks. Në gjithë këto çështje, inteligjenca artificiale, ndryshimet klimatike, një ekonomi globale ku ndërlidhja është jashtëzakonisht e rëndësishme, Amerika nuk duket se po përfshihet sa duhet.

– Këto janë shqetësimet aktuale. Por thelbi i asaj që më shqetëson, është se kemi hapur derën e mundësisë për dialog me objekte dhe makineri. Kur u shpik shtypshkronja, ajo shndërroi ndërgjegjen njerëzore, duke i hapur rrugë atij që e quajmë Iluminizëm, ndriçimi i mendjes, që ka vazhduar tashmë për 500 vjet.

Tani, kemi këto makineri të inteligjencës artificiale. Cili është thelbi i tyre? Ato janë të afta për të përfshirë të gjitha njohuritë që ne u kemi mësuar, por ne vetë, nuk kemi aftësinë që të mbajmë në tru sasi kaq të mëdha informacioni. Makineria këqyr të dhënat, na jep një përgjigje, dhe më pas ne veprojmë duke u nisur nga ajo përgjigje. Ky është një realitet i ri që do të studiohet për dekada.

Në kohët e mëparshme, ishte shtypshkronja që lëshonte informacione në mënyrë të paligjshme.

– Por shtypshkronja u krijua në kohën e komb-shteteve, ose në kohën kur komb-shtetet kishin një nevojë të menjëhershme për të ndërvepruar me të tjerët. Ndërsa inteligjenca artificiale në Amerikë po zhvillohet me ritme të jashtëzakonshme.

– Mendoj se Amerika do të nxitet nga realiteti, po ashtu si edhe gjithë shtetet e tjera. Nuk është diçka amerikane, por diçka që ka lidhje me teknologjinë e lartë. Kështu që më vendimtar do të jetë një dialog midis Amerikës dhe Kinës. Por do të ndryshojë mënyra si ne e interpretojmë realitetin, sepse për shkak të kësaj arritjeje të re, kemi gjetur çelësin e një gjendjeje të re realiteti, që më parë nuk e dinim që ekzistonte.

– Një gjë të fundit në lidhje me Amerikën. Duke pasur parasysh gjendjen e ndërlikuar, a mendoni se Joe Biden dhe Donald Trump janë njerëz që do dinë si ta përballojnë atë?

– Do të jetë shumë e vështirë. Është një pyetje e dhimbshme. Duhet të pranojmë atë që është krijuar tashmë. Dhe nuk duhet ta kthejmë mosmarrëveshjen në një luftë civile.

Pjesa e tretë e intervistës

Pjesa e tretë e intervistës u përqendrua në Azi, ndoshta rajoni ku Kissinger ka pasur ndikimin më jetëgjatë. Për shumicën e njerëzve, ndikimi i tij kryesor, ka qenë mbi Kinën, të cilën Kissinger dhe Richard Nixon e ndihmuan për të hapur dyert ndaj Perëndimit. Por takimi i tij i parë me Azinë dhe fusha e jetës së tij ku kritikët janë përqendruar më shumë, është Indokina. I thashë Kissinger-it se megjithëse ai dhe Nixon, në vitin 1968, trashëguan një rrëmujë në Vietnam, në vitin 1975, Vietnami i Veriut kishte marrë tashmë kontrollin e Saigonit dhe Kamboxhias, të cilat Amerika i bombardoi, duke çuar në një katastrofë. E pyeta nëse tashmë, gati 50 vjet më vonë, do të kishte bërë ndonjë gjë ndryshe.

– Unë sinqerisht besoj se bëmë më të mirën që mundëm. Trashëguam një luftë ku 500,000 amerikanë ishin dërguar në Vietnam dhe 50,000 të tjerë tashmë ishin urdhëruar për të shkuar atje ose ishin rrugës për në Vietnam. Opinioni publik në Amerikë e kundërshtonte luftën me vendosmëri dhe po kryheshin protesta të dhunshme ngado. Të gjithë ishin kundër luftës, por njëkohësisht donin që Amerika t’i mbronte. Pra, besueshmëria jonë në mbarë botën, ashtu si sot, varej nga aftësia për të kryer detyrën që i kishim caktuar vetes.

Sot kemi probleme të ngjashme, si në Tajvan, Ukrainë, etj. Misioni ynë ishte të përpiqeshim t’i jepnim fund luftës duke i dhënë mundësi vietnamezëve të veriut të kishin një kontroll gjithnjë e më të madh të fatit të tyre. I tërhoqëm ngadalë trupat ushtarake, kërkuam bisedime, por kryem edhe mjaft operacione ushtarake, në mënyrë që kundërshtari ynë, që tani është aleati ynë, të mos bindej në të ardhmen, që mund ta pushtonte Vietnamin e Jugut. Nuk donim të bënim një tërheqje si ajo që ndodhi në Afganistan, ku bëhej fjalë për 2500 persona.

Ndërsa ne kishim 550,000 persona, plus një milion vietnamezë të armatosur. Pra, a u krye çdo fazë sipas mënyrës më të mirë të mundshme? Ne nuk menduam kështu dhe unë ende nuk e mendoj këtë. Jam i hapur ndaj këtij argumenti. Ama, çfarë nënkuptohet me “më mirë”? Ne e ulëm ndjeshëm numrin e viktimave amerikane. Numri i të vdekurve ishte disa mijëra, ndërsa kur erdhi në pushtet administrata Nixon, ky numër u ul në më pak se njëqind në vitin e fundit të luftës.

Dhe u tërhoqëm nga luftimet tokësore brenda dy viteve, duke vazhduar bisedimet gjatë gjithë kohës. Kërkesa e padiskutueshme që kishim, ishte që të formohej një qeveri demokratike në Vietnamin e Jugut, që nuk na u pranua deri në tre muajt e fundit të luftës, dhe kjo është pikërisht arsyeja pse ata ishin tre muajt e fundit të luftës. Sepse arritëm në një ujdi. Më pas, pyetja ishte nëse mund ta ruanim këtë ujdi të arritur? Ne besuam se mund të ishim në gjendje, ashtu siç bëmë në Korenë e Jugut. Besuam se mund të ruanim autonominë e qeverisë, edhe kundër sulmeve të mëdha, por brenda dy muajve, ndodhi skandali Watergate dhe Kongresi, duke reflektuar opinionin publik, ndaloi çdo lloj veprimi ushtarak amerikan, në, mbi dhe pranë Vietnamit.

Në këtë mënyrë, u shkatërrua themeli i planit tonë. Kjo ishte e dhimbshme. Ishte çasti më i trishtë i jetës sime publike kur më duhej të ulesha në zyrën e Këshilltarëve të Sigurisë Kombëtare dhe të jepja rekomandimin për tërheqjen përfundimtare. Kam botuar në kujtimet e mia bisedimet me presidentin Ford, për të treguar se edhe për të ishte e dhimbshme që të pranonte këto rekomandime.

Në kohën kur mbaroi lufta, ne kishim bërë tashmë hapjen diplomatike ndaj Kinës. Kjo ishte pika e kthesës vendimtare e Luftës së Ftohtë dhe krijoi një strukturë, e cila na mundësonte të mbronim Vietnamin, ose të paktën t’u jepnim vietnamezëve një shans të arsyeshëm. Gjatë debateve, u thanë shumë gjëra që tani mund të përdoren për të treguar pikëpamje të ndryshme, por kjo ishte pikëpamja jonë thelbësore. Dhe këtë e pasqyron çdo libër i mëvonshëm që kam shkruar mbi këtë temë.

– A mendoni se qëllimi përfundimtar e justifikon gjithë dëmin kolateral të luftës?

– Jo, për ne, qëllimi përfundimtar, ishte një paqe me nder. Me këtë nënkuptonim një paqe ku nuk u kthenim shpinën njerëzve që vareshin nga ne dhe që i kishin varur shpresat në premtimet tona. Ky ishte përkufizimi ynë për synimin përfundimtar të luftës. Ne besuam sinqerisht se e kishim arritur atë. Këtë e vuri në dukje edhe udhëheqësi i Vietnamit të Veriut, Le Duc Tho kur na parashtroi propozimin e tij për Vietnamin e Veriut, gjatë bisedimeve në tetor 1972, duke thënë se këtë qëllim kishte pasur edhe presidenti Nixon.

Më pas unë kërkova një pushim të shkurtër. Me mua ndodhej edhe Winston, një bashkëpunëtor i ngushtë, i cili më parë kishte paralajmëruar se do të jepte dorëheqjen në shenjë proteste ndaj ndërhyrjes ushtarake në Kamboxhia. Unë i kisha thënë “ti mund të japësh dorëheqjen tani dhe të dalësh jashtë duke mbajtur një pankartë në dorë përpara Shtëpisë së Bardhë, ose mund të qëndrosh këtu me ne dhe të na ndihmosh që t’i japim fund luftës”. Dhe gjatë pushimit, u ktheva nga Winston dhe i thashë: “Ja dolëm”.

Kjo ishte një deklaratë e trishtë sepse nuk mundëm të ruanim mbështetjen e brendshme që na duhej për të mbajtur ujdinë. Por nëse nuk do të ishte bërë kjo përpjekje, do të kishim ndjekur ndonjë nga rrugët e skajshme, njëra prej të cilave ishte të kryenim një sulm të plotë, përpara se të ndërhynte Rusia apo Kina. Ose të dorëzoheshim pa kushte dhe të tërhiqnim me qindra mijëra trupa ndërsa armiku ndodhej ende në terren dhe njerëzit e mirë mund të na kundërviheshin.

Kjo ishte e papranueshme. Ky ishte realiteti me të cilin po përballeshim. Asokohe, mendova se do ishte më mirë të ndiqnim mundësinë e një zgjidhjeje më gjithëpërfshirëse ushtarake. Por në atë kohë, në Amerikë kishte tashmë një numër të madh vrasjesh dhe demonstrata shumë të dhunshme. Kjo ishte ndoshta më shumë teorike se praktike. Pra kjo ishte mënyra jonë e mendimit në atë kohë. Sigurisht që gjithmonë do të debatohet nëse ishte e drejtë apo jo.

– Ju gjithashtu thatë se një arsye pse qëndruat në Vietnam, ishte edhe Kina.

– Ne erdhëm në pushtet me bindjen se një shtet i përmasave të Kinës dhe me histori si ajo e Kinës, nuk mund të mbahej jashtë sistemit ndërkombëtar dhe se gjithsesi do të gjente një mënyrë për t’u integruar. Kështu që filluam përpjekjet për të hapur marrëdhëniet me Kinën. Në atë kohë, Kina i kishte tërhequr të gjithë ambasadorët nga çdo shtet i botës, përveç Polonisë dhe Egjiptit. Sipas Marrëveshjes së Gjenevës të vitit 1954, Polonia u mbajt si një pikë kontakti midis Amerikës dhe Kinës.

Filluan bisedimet e rregullta midis ambasadorëve. Midis viteve 1954 dhe 1971, u mbajtën 162 takime dhe asnjë nuk zgjati më shumë se një ditë, sepse çdo takim fillonte me kinezët që kërkonin kthimin e menjëhershëm të Tajvanit tek Kina, ndërsa amerikanët kërkonin që kinezët të zotoheshin për një evolucion paqësor të procesit. Asnjë nga kërkesat nuk u pranua. Kështu që filluam nga ajo bazë dhe kaluam nëpër shumë pengesa për të vendosur kontakte dhe eksploruam shumë mënyra për ta bërë këtë dhe më në fund, gjetëm një mënyrë, kur presidenti Nixon i tha presidentit Khan të Pakistanit që t’u përcillte kinezëve mesazhin se ne donim një dialog të vërtetë.

E theksuam këtë duke i kërkuar edhe ambasadorit tonë në Poloni që t’i afrohej ambasadorit kinez në një event social ku ishin ftuar të gjithë ambasadorët, që i përngjante më tepër një sfilate mode jugosllave. Pasi u lidhëm me ambasadorin kinez, disa javë më vonë, ai erdhi në ambasadën tonë dhe na tha se ishin gati të fillonin bisedimet. Më pas kemi punuar sëbashku me Kinën për të zmbrapsur Rusinë, gjë që çoi në zbutjen e Luftës së Ftohtë, Marrëveshjen e Vietnamit dhe evolucionin pasues të marrëdhënieve kino-amerikane.

– Ju keni thënë në mënyrë metaforike, se fillimisht jemi ndodhur në ultësirën e një Lufte të re të Ftohtë, më pas jemi ngjitur në kalimet malore dhe më vonë bota u ndodh buzë greminës. Sa herë që kemi biseduar, marrëdhënia midis Amerikës dhe Kinës, duket se është përkeqësuar. A është kjo e vërtetë sot?

– Tani jemi buzë greminës. Dhe një nga problemet e mëdha është që të dyja palët duhet të zmbrapsen njëkohësisht. Nëse vetëm njëri shtet zmbrapset, do të bjerë. Prandaj të dy duhet të vendosin të heqin tensionin. Por ka një vështirësi të qenësishme në këtë marrëdhënie.

Kina ka qenë një shtet i madh për pjesën më të madhe të historisë së saj, por në periudhën para lidhjes diplomatike me Amerikën, përsa i përket fuqisë, Kina ishte shumë më e dobët se Shtetet e Bashkuara. Teksa Kina u forcua, që ishte e natyrshme të ndodhte me lidhjen e marrëdhënies, ajo fitoi aftësinë për të kërcënuar Shtetet e Bashkuara në kontekstin e teknologjisë moderne dhe epokës bërthamore. Që në fillim, kam ngritur çështjen e vendeve që ndërtojnë armë bërthamore.

Ata janë në gjendje të shkaktojnë një sasi dëmi që normalisht do të kërkonte vite lufte, kështu që aftësia e këtyre vendeve për të ndikuar mbi veprimet e të tjerëve nëpërmjet frikës së kërcënimit, u rrit. Kjo ishte dilema e epokës bërthamore. Dhe ishte një arsye pse shumë prej nesh mendonin se bisedimet për uljen e kërcënimit ishin të rëndësishme. Përsa i përket marrëdhënieve kino-amerikane, ndërsa Kina u bë më e fortë dhe ndërsa debati amerikan u bë më i ndërlikuar, siç e kemi diskutuar më parë, dhe ndërsa qeveria kineze ka ndryshuar me kalimin e viteve, tensioni u bë më i vështirë për t’u menaxhuar.

Dhe në anën amerikane, u hap një temë e re që nuk kishte qenë pjesë e politikës së brendshme. Pra, ky është problemi i tanishëm dhe është një situatë unike në kuptimin që kërcënimi më i madh i secilit vend, është tjetri. Sipas perceptimit të Kinës, armiku i tyre më i madh është Amerika dhe e njëjta gjë është e vërtetë anasjelltas. Nga ana tjetër, luftërat janë bërë ose të pafitueshme, ose të fitueshme me kosto të jashtëzakonshme. Kështu që unë mbështes përpjekjet për të biseduar me Kinën dhe i nxis ta bëjnë.

– Një gjë interesante që thatë, ishte se politika në Amerikë ka ndryshuar me udhëheqësit e  njëpasnjëshëm dhe zgjedhjet e ndryshme. Ndërsa në Kinë, ka pasur vetëm një udhëheqës, Xi Jinping, për më shumë se dhjetë vjet. A është atëherë faji i tij përkeqësimi i marrëdhënieve me Kinën? A po shkon ai në drejtimin e gabuar?

– Ai ka ndjekur një diplomaci të rreptë, për shembull, edhe ndaj shteteve si Australia, me të cilën kufizoi ngushtë tregtinë për shkak të disa deklaratave që ishin bërë. Është një problem i ngjashëm me Gjermaninë para vitit 1914, siç e diskutuam. Gjermania befas u bë një fuqi e madhe. Dhe Bismarku tha “Ata nuk dinë si ta zbatojnë këtë fuqi në një mënyrë që jep rezultate diplomatike”.

– Ju e përshkruani Deng Xiaoping, si një njeri të madh. A mendoni se edhe Xi Jinping është një njeri i madh?

– Deng Xiaoping e përfundoi provën e vet, e përmbushi rolin e tij. Ndërsa Xi erdhi në pushtet pas një revolucioni kulturor që hoqi qafe shumë nga këta udhëheqës me përvojë. Dhe tani nuk do ta përshkruaja si një njeri të madh, por mendoj se po ndjek qëllime të cilat mund t’ia japin atë titull në fund. Po ashtu edhe presidenti amerikan, nëse do të arrijnë një baraspeshë të mirëfilltë të marrëdhënieve mes dy vendeve.

– Si i shihni shanset e një pushtimi të Tajvanit diku në tre ose katër vitet e ardhshme duke marrë parasysh trajektoren e tasnishme të marrëdhënieve midis dy vendeve?

– Në trajektoren e tanishme të marrëdhënieve, mendoj se është i mundur një konflikt ushtarak. Por mendoj gjithashtu se trajektorja e tanishme e marrëdhënieve duhet ndryshuar dhe ka pasur shenja në të dyja anët. Nuk janë angazhuar ende në dialog. Por mendoj se po shkojnë drejt kësaj rruge dhe jam mendjehapur në lidhje me rezultatin.

– Kina gjithashtu është përfshirë më shumë në zotime përtej rajonit të saj tradicional. Për shembull, ka bërë bisedime me Zelensky-n, ka ndërmjetësuar një lloj armëpushimi midis Iranit dhe Arabisë Saudite.

– Një pjesë thelbësore e këtyre diskutimeve, është që të dy shtetet duhet t’i shpjegojnë njëri-tjetrit se cilat janë interesat e tyre thelbësore dhe të përcaktojnë si duhet të trajtojnë pikat ku këto interesa thelbësore përplasen. Dhe shpresoj se mosmarrëveshjet mbi pikat ku përplasen interesat, do të zgjidhen pa konflikt.

–  India nga ana tjetër, duket se është një vend i paangazhuar, që nuk mban anën e askujt. Si një sekretar shteti, a do të bënit të njëjtën gjë me Indinë siç bëtë me Kinën, pra të përpiqeshit ta tërhiqnit në anën e Amerikës, duke qenë se India duket se do të bëhet superfuqia e ardhshme?

– Nuk jam marrë shumë me Indinë. Gjatë kohës sime në politikën e jashtme, marrëdhëniet me Indinë ishin mjaft të acaruara, sepse merrnin formën e dhënies së leksioneve mbi mospërfshirjen. Ajo zgjedhje ishte e hapur për ta, por jo për ne. Kur je në një Luftë të Ftohtë, nuk mund të tërhiqesh dhe të thuash se nuk do të angazhohesh.

Por që prej asaj kohe, në dekadat gjatë të cilave jam marrë me Indinë, mendoj se politika e tyre e jashtme është jashtëzakonisht e matur dhe kam respekt të madh për ministrin e tyre të jashtëm. India është një fuqi e madhe që gjatë dekadave të ardhshme, do të rritet në mënyrë shumë të ngjashme me Kinën.

Ndoshta jo po aq e fortë. Por kjo nuk do të ketë rëndësi në atë pikë sepse do të ketë arritur një fuqi të mjaftueshme. Ajo performon më mirë kur mbron interesat e veta, shumë prej të cilave ndërthuren me interesat tona. Interesat tona si një fuqi e madhe janë që të parandalojmë çdo shtet tjetër që të mbizotërojë botën ose rajonet në një mënyrë të tillë, që të na shkaktojë neve humbjen e ndikimit për arritjen e objektivave të rëndësishme.

Pjesa e fundit e bisedës u përqendrua në trashëgiminë dhe anën personale. Deri në kohën e vdekjes, Henry Kissinger mbeti një person shumë privat. Në një epokë ku udhëheqësve u pëlqen të tregojnë anën emocionale, ai ka ngurruar të flasë për gjëra personale, edhe pse një gjë e tillë, mund t’i kishte dhënë më tepër popullaritet ose mbështetje. Një hobi i vazhdueshëm që ka pasur në tri dekadat gjatë të cilave e kam njohur, ka qenë futbolli.  Pyetja e parë që më bëri kur e takova, ishte pse ishte larguar Leicester City, ekipi im i futbollit, nga Premier League?

Ai kishte mbështetur ekipin e Fyrthit, që gjithashtu u largua nga Bundesliga vitin e kaluar. Ka qenë një tifoz i futbollit që kur ishte djalë. Një herë, atë dhe të vëllanë e rrahën disa nazistë pasi u përpoqën të hynin vjedhurazi për të parë një ndeshje.

– Ju tashmë keni jetuar 100 vjet. Ekipi i Fyrthit nuk e ka fituar ende Bundesligën. Sa kohë mendoni se duhet të jetoni derisa kjo të ndodhë?

– Do të ishte si t’ju jepja përkufizimin e pafundësisë.

– Kam lexuar shumë gjëra që keni shkruar dhe asgjë nuk më është dukur më e fuqishme se një ese private që keni shkruar pasi vizituat një kamp përqendrimi si ushtar, e cila është përfshirë në biografinë e Neil Ferguson-it për ju. Më duket se kur e keni shkruar, ishit vetëm 22 vjeç, pasi takuat një të burgosur të kampit të përqendrimit, të quajtur Folek Sama. Ju shkruani: “Folek Sama, këmbët e tua janë dërmuar aq shumë sa nuk mund t’ia mbathësh dot, në fytyrë dukesh dyzet vjeç, trupi yt është i mplakur, e megjithatë çertifikata jote e lindjes të tregon veçse 16 vjeç.

Dhe unë qëndroj aty me rrobat e pastra duke të mbajtur fjalim ty dhe shokëve të tu. Folek Sama, njerëzimi ka kryer krim ndaj teje. Unë, Xho Smithi, dinjiteti njerëzor… të gjithë të lamë në baltë. Ti duhesh murosur atje lart në atë shpat kodre, që brezat e ardhshëm të të shohin e të nxjerrin mësim. Dinjiteti njerëzor dhe vlerat objektive pushojnë së ekzistuari përtej këtyre telave me gjemba. Për sa kohë që ndërgjegja të ekzistojë si koncept në këtë botë, ti do të jesh mishërim i saj.

Asgjë që mund të të jepet ty këtej e tutje, nuk mund të të rikthejë më ashtu siç ishe. Në këtë aspekt, ti je i përjetshëm”. Duket qartë se keni pasur një përvojë shumë të thellë. Por është diçka që ju zgjodhët ta mbanit private për një kohë të gjatë. A mendoni se kjo është një mënyrë e ndryshme sesi njerëzit mund ta shohin Henry Kissinger-in?

– Ishte një ndjesi që më erdhi kur hyra në atë kamp përqendrimi. Pasi pashë gjëra çnjerëzore që as nuk mund të përfytyrohen, e shkrova këtë ese për veten time. Nuk kisha ndërmend ta publikoja. Një biograf e zbuloi mes letrave që i dhashë, por ajo pasqyron një realitet themelor. Se ne duhet të parandalojmë mizori të tilla.

– Kur vështroni tashmë jetën tuaj nga perspektiva e një njëqindvjeçari, a mendoni se ky ka qenë thelbi i saj?

– Ka qenë një pjesë e rëndësishme e saj.

– Ju jeni 100 vjeç dhe keni thënë se doni të shkruani edhe dy libra të tjerë. Si do të donit që t’ju kujtojnë?

– Kjo është jashtë kontrollit tim. Unë u përpoqa të bëja më të mirën që munda, brenda kornizës që diskutuam.

– Henry Kissinger, ju faleminderit shumë që folët me Bloomberg. Gëzuar ditëlindjen.

– Faleminderit.