Çdo fillim Dhjetori, unë si njeri nga ata që pata fatin unik në jetë të isha deshmitar pjesëmarrës, apo dhe protagonist i Revolucionit Demokratik Paqësor të Dhjetorit ‘90, e përjetoj me rritje të adrenalinës, shtrëngatë emocionesh të forta, të një lloji krejt të veçantë, nga çdolloj tjetër që ngjallin kujtimet dhe përjetimet e shkuara dhe fluturimthi kapërcej mbi vite dhe dekada e rikthehem në ato ditë.

Në muret e kujtesës sime, janë të gdhendura si me daltë, të gjitha pamjet unike, skenat, studentët, guximi, trimëria, entuziazmi i papërmbajtur i tyre, fytyrat e tyre herë të trishtuara, të zbehta e të mavijosura nga grushtat, shqelmat apo shkopinjtë e gomës te falangave te rregjimit,dhe herë të tjera të shndritshme dhe plot me diell, nga ngazëllimi, entuziazmi dhe gëzimi i papërmbajtur, zërat e tyre kumbues, të çjerrë, por ndonjëherë edhe kafshues nga zemërimi, veshjet, mbledhjet, takimet, bisedat, sallat, mensat, dhomat e godinave të studentëve ku mblidheshim. Si në filma, më dalin para syve, demonstrata e paradites të 9 dhjetorit, sampistët, policët,ushtarët, fytyrat e tyre të vrerosura, uniformat, shkopinjtë, lopatat, kundragazet, kallashet, vringëllimi i armëve, blindat e tyre, shiu, të ftohtit, balta e atyre ditëve, rrugët, sheshet e Qytetit Studenti.

Në kujtesë më vijnë të freskëta, të gjalla, takimet me Liderin e Lëvizjes, Azem Hajdari dhe me bashkëpunëtorët e tij, si dhe me pedagogë, intelektualë, studentë dhe qytetarë të tjerë, mitingjet e papërsëritëshme dhe festa e 11 dhjetorit në Qytetin e Lirisë, ngashërimet, lotët e gëzimit, përqafimet me njëri-tjetrin e të njohurve dhe të panjohurve në shesh, si në një dehje apo ekstazë kolektive, përndritja e fytyrave të mijëra qytetarëve për fitoren historike të studentëve “liberatorë” dhe mbarë shqiptarëve. Të gjitha këto, unë i kam përjetuar me aq forcë ato ditë, sa që edhe sot pas 30 vitesh, sa herë më vijnë në mëndje e më çfaqen para syve, më duken sikur i kam parë, i kam jetuar dhe kanë ndodhur tashmë jo dekada, por vetëm disa muaj më parë. Ato ishin dhe mbeten në kujtesë momente, orë, ditë të rrebesheve emocionale ndjesore më të fuqishme, më të veçanta që kam perjetuar ndonjëherë dhe të një energjie pozitive, rrezatimi të papërsëritshëm, të asaj kohe të bekuar, të një mrekullie, të jetuar kurrë më parë. Ajo ishte mrekullia e ngritjes në këmbë e ringjalljes së befasishme dhe të pabesueshme, fillimisht të studentëve me në krye Azem Hajdarin dhe, fill mbrapa e qytetarëve të Tiranës, gjer atëherë ndër njerëzit më të shtypur, më të frikësuar, më të mjeruar, më të izoluar dhe më të vetëharruar të kësaj toke.

Kanë kaluar 30 vite nga ato ditë, netë, mëngjese të lagëta të ftohta e gri të Dhjetorit ‘90 dhe për mua, por besoj edhe qindra dhe mijra të tjerë si unë, pavarësisht se çfarë momentesh, çastesh, ndodhish edhe ngjarjesh personale, familjare, sociale, politike qoftë edhe të paimagjinueshme që kemi përjetuar më vonë ndër vite, ato të atyre ditëve kanë mbetur thesari shpirtëror më i çmuar i jetës sonë.

Personalisht, që nga ajo kohë, unë kam përjetuar ngjarje të mëdha e të jashtëzakonshme, që ndofta nuk kisha guxuar me fantazinë time ti rrokja më parë.
Kosova është bërë e lirë, ideali më sublim i jetës sime!

Shqipëria anëtare e NATO-s, kërkesa e parë e madhe, pa kthim, që në javën e parë të qenjes time në politikë!

Por, ato katër ditë e netë të bekuara, të para të revolucionit demokratik, të dhjetorit 1990, ishin ditët e gjenezës së lirive tona, ishin nëna që lindi ditët e tjera të mëdha të kombit tonë tri dekadat e fundit, ditët e kthesës së madhe për Shqipërinë dhe për mbarë kombin shqiptar dhe historinë e tyre drejt lirisë. Ato ditë, për mua dhe çdo shqiptar tjetër liridashës, ndanë jetën tonë në liri nga ajo ne diktaturë siç ndan agu diten nga nata. Ndaj, ato dite janë ditëlindja e lirive tona,lindja jonë per se dyti në liri. Falë tyre, ne që kaluam dekada në diktaturë, kemi një jetë të dytë, jetë të vërtetë si njerëz të lirë.

Ato ditë, unë kam parë më shumë se asnjëherë në jetën time maja guximi njerëzor, llave entuziazmi të papërmbajtur, lumenj lotësh gëzimi festiv të njerëzve më së fundi të lirë, por të gjitha keto të gërshetuara dhe me dhune të egër dhe terror policor.

Ditët e Revolucionit Demokratik të Dhjetorit ‘90 ishin ditë të ftohta, me shi dhe erë, në të cilat udhëtoja rrugëve plot baltë të Qytetit Studenti, i shoqëruar për koincidencë, që në fillim nga Besnik Mustafaj, në çdo hap të ditës së parë dhe ditëve të tjera, nga studentë dhe, më pas, nga intelektualë, qytetarë të tjerë, të njohur dhe të panjohur më parë po ndonjëherë edhe vetëm me Lilin dhe gjithnjë nga Dema, kushëri i imi, i cili për çështje sigurie dhe bindjet e tij, nuk ndahej asnjëherë nga unë.

Ato ditë, unë kaloja me orë të tëra midis grupeve të vogla, por herë herë, edhe dhjetëra e qindra, mijëra studentëve dhe qytetarëve, nga të cilët vetëm disa syresh mund t’i kisha njohur më parë, diskutoja, debatoja, ndaja mendime dhe u drejtohesha edhe me ndonjë fjalim të shkurtër, pa e pas marrë kurrë më parë fjalën në publik. Si pedagog, kisha ligjëruar para studentëve në auditore dhe klasa, qindra dhe mijëra herë, por para një publiku tjetër, as edhe njëherë të vetme. Në ato fjalime, belbëzitje të miat të para publike, bëja te pamunduren që ato të mos ngjasonin me fjalimet e zyrtareve te rregjimit të dallonin prej tyre ne gjithçka e që me fjale qe buronin nga zemra te sillnin nje melodi te re ne veshet e qytetarëve.

Ato ishin ditët e fillimit që unë, së bashku me studentët, liderin e lëvizjes së tyre, Azem Hajdari, i pari në historinë e vendit, i zgjedhur direkt nga sheshi i betejës, nga bashkëmoshatarët e tij, me pedagogët dhe intelektualët e tjerë përpiqeshim të mirrnim përgjegjësitë, të kontribuonim, të hidhnim së bashku hapat e fillesës drejt kohës së panjohur për ne, kohës së lirisë, duke e pas patur atë, gjer atëherë, më së shumti si aspiratë apo si të thuash, si instikt dhe jo si një realitet të njohur pra, në fakt, si një univers që duhej ndërtuar.

Ajo që ndodhi ato ditë, mendoj se ishte para së gjithash, lëvizja e mrekullisë së vërtetë shqiptare kombëtare por, po të kemi parasysh se ku ishim katandisur ne shqiptarët, ajo lëvizje ishte edhe e një mrekullie të vërtetë njerëzore individuale. Ajo, ishte një shpërthim i papritur dhe i papërmbajtur i aspiratave, idealeve të ndrydhura të lirisë, të rinisë studentore, të qënieve njerëzore që kishin lindur, rritur si skllevër të diktaturës më të egër që Europa kishte njohur, që nuk dinin se ç’ishte liria, dinjiteti, prona, dhe në qindra e mijëra raste, as dhe vetë Zoti. 28 nëntori i vitit 1912 ishte ditëlindja e re e kombit dhe Shqipërisë, 28 nëntori i vitit 1944 ishte vertet dita e çlirimit nga një pushtim i huaj 5 vjeçar por dhe dita e zëvendesimit te tij me pushtimin e brendshëm me të egër në histori 45 vjeçar, kurse 8 dhjetori 1990 ishte ditelindja e lirisë së shqiptarëve pas 45 vite shtypje të egër në diktaturën staliniste të Enver Hoxhës, Hitlerit shqiptar të Pas Luftës së Dyte Botërore.

Të shihje dhe dëgjoje, të përjetoje atë çka unë me të dy miqtë e mi dhe një grusht qytetarësh pamë, dëgjuam, përjetuam paraditen e datës 9 dhjetor të vitit 1990, sapo arritëm të jemi vetëm pak metra larg nga balli i protestës së studentëve, të udhëhequr nga Azem Hajdari,ne Rrugen e Elbasanit ne mes te Tiranes,një revolte te vërtet në pamje të parë, epike ne guximi e saj por tragjike në vetminë e saj, ti, papritur beheshe dëshmitar i një skene sa mahnitëse për trimërinë e studentëve aq edhe barbare për dhunën policore ndaj tyre.

Ato, ishin ditët e një mrekullie çudiberese e cila më nxorri mua por edhe qindra e mijëra shqiptarë,pa prite dhe pa kujtuar nga honet e dëshpërimit dhe të pesimizmit e zhgënjimit më të thelle të njeriut, në kreshtat më të larta të shpresës, besimit dhe optimizmit që une as në ëndërr ndonjëherë nuk i kisha parë. Ne, që përjetuam pathosin e atyre ditëve na dukej se u ngritëm me krahë, si feniksi nga shkrumbi dhe hiri në Zenit. Magjinë, pathosin e atyre ditëve, të pandjerë dhe jetuar ndonjëherë tjetër, sot unë nuk gjej dot fjalë që të përshkruaj. Isha ne një gjëndje euforie, pothuaj dehje që nuk e kisha provuar kurrë më parë, në të cilën më dukej se unë nuk ecja, nuk rendja, por si të thuash, kisha humbur peshën, fluturoja. E pabesueshmja ishte bërë reale, tokësore kishte pushtuar te gjithe qenjen time. Njeriu, ditë si ato, sa magjepsëse me agimet e tyre mahnitëse të lirisë, me zhvillimet intensive, të papriturat, befasitë e tyre, po aq dhe epike me guximin dhe trimërinë e heronjve të tyre studentë dhe studente, mund të ketë fatin, t’i përjetojë vetëm një herë në jetë. Ato ishin ditët që ndanë epokat! Ditët që ndajnë epokat, takohen rrallë, shumë rrallë, mundet dhe kurrë ose vetëm një herë në disa gjenerata.

Ne ishim gjenerata që i përjetuam i perqafuam ato! Ishim të bekuar!

Vite më parë, ne kishim dëgjuar për kryengritjet e të burgosurve politikë në burgun e tmerrshëm të Spaçit e të Qafë Barit, por jehona e tyre ishte bere therrime ne muret e trasha dhe të larta, të bunkerit te frikës dhe të heshtjes në të cilin lëngonim të pashpresë.

Gjatë vitit 1990 Shkodra, në fillim të janarit, kishte hequr shtatoren e Stalinit. Pjesëmarrësit ishin arrestuar, torturuar barbarisht në qeli. Në fundin e janarit, në Tiranë u realizua demostrata e heshtjes. Për të dalë, dolëm, dhe sheshin pothuaj e mbushëm, por siç e nisëm edhe e sosëm, në heshtje dhe vetëm në heshtje. Në Kavajë, në mars, kishin shpërthyer protestat qytetare anikomuniste te guximshme me përballje të forta me sambistët e regjimit por, sado i fuqishëm zëri i revoltës se qytetarëve te pamposhtur te Kavajes,aty, ai përsëri mbetej jashtë metropolit të pushtetit.

Tirana lëvizi, si asnjëherë në historinë e saj, në fillim të korrikut 1990, shpërtheu me kryengritjen paqësore, kryesisht të rinisë punëtore, hyrjen e mijëra të rinjve në ambasada. Kjo kryengritje, vërtet përmbysi Murin e Berlinit, ngriti peshë zemrat tona, por brenda pak ditëve, diktatori i fundit përcolli jashtë vendit kryengritësit dhe rindërtoi përsëri Murin e zi. Kurse ne të tjeret, shpirtndezur dhe zemërthyer, siç thotë Edgar Allan Poe, u rikthyem të strukur ne letargjinë nga e cila na zgjuan kryengritesit e 2 Korrikut 1990 dhe paguam ndrojtjen, strukjen, apatinë tonë të pafalshme.

Vetëm dy ditë para fillimit të lëvizjes, ata studentë liberator, lideri i tyre, Azem Hajdari, tashmë tribun në sytë e mi dhe shumë shpejt të mbarë shqiptarëve, por edhe të botës, kishin qenë studentë të thjeshtë. Ata të topitur nga jeta e përditëshme e të mbërthyer nga skamja, kotësia e dhimbjet e kohës, lëviznin në automatin e jetës se zbrazur universitare, të kontrolluar në çdo cep të saj nga regjimi diktatorial.

Kurse dy ditë më vonë qytetarët e Tiranës do të shpallnin Azemin tribun të lirisë dhe bashkëstudentët e tij “engjëjt e demokracisë”, sepse, ata të tillë u shpërfaqën në qiellin gri të erret të atij fillim dimri të vitit 1990. Në të vërtetë, fjalët, epitetet, cilësorët, krahasimet nuk mund të mjaftonin për të përshkruar ogurin e bardhë, trimërinë, guximin e tyre, shpresat që ringjallën ata tek shqiptarët.

Ka gjithnjë një debat për aktin e tyre. Sot, janë të shumtë edhe nga ata vetë, që refuzojnë të pranojnë se janë heroizuar ndonjëherë.
Kurse, unë që pata fatin pothuaj në orët e para të jem se bashku me Besnik Mustafën dhe Kujtim Çashkun para ballit te protestës së tyre, t’i takoj vetem pak minuta pas sulmit brutal të forcave të rendit, të bashkëpunoj me ta në çdo etapë, moment të veprimtarisë së tyre për tre ditë por edhe më vonë, mendoj se ata ishin heronj.

Të gjithë ata, që unë gjeta në demostratë në mëngjesin e datës 9 dhjetor 1990, në Rrugën e Elbasanit, ishin heronj sepse, natën e datës 8 dhjetor, kishin dalë në Tirane ne protestën e tyre te pare antikomuniste jo të heshtur siç dolëm në janar të 1990, por me parrulla të fuqishme kundër diktaturës. Ata, kishin kërkuar dhe arritur t’i paraqesin kërkesat e tyre me një përfaqësi atë natë Presidentit të vendit, e kishin detyruar atë, me revoltën e tyre, për herë të parë në jetën e tij, të dilte pas mesnate, nga shtëpia për t’i takuar te revoltuarit. Madje, ai ju premtoi se, të nesërmen në ora 17:00, do t’i takonte në qytetin Studenti. Por atyre, pas atij takimi krejt të veçantë në llojin e tij, Ramiz Alia, sikur të kishin qenë në takim tek Makbethi, u kishte nxjerrë në pritë tek ktheheshin në fjetoret e tyre , sambistët të drejtuar nga Ministri i Brendshëm, Hekuran Isai për t’i rrahur barbarisht, me shpresën se duke i shtruar me dajak, do të detyroheshin të harronin takimin dhe kërkesat e tyre.

Studentet e atyre diteve që ndanë historinë, janë heronj sepse, pas atij terrori të pabesë dhe shtazor të orës 02:00 të mëngjesit, të datës 9 dhjetor, pa mbyllur sytë tërë natën, të tronditur nga një shtet kundër, nuk u tutën, nuk u strukën, por mblodhën forcat dhe u ranë brirëve të guximit e dolën përsëri, ballë për ballë, në sheshin e duelit, në orën 8:00 të mëngjesit u nisën në protestë, për t’i pushtuar regjimit Sheshin Skëndërbeu, sheshin e pushtetit. Unë i gjeta në rrugë per aty!

Aty, në rruge midis Liceut Artistik dhe ish Muzeumit Lenin-Stalin, tashmë kisha para vehtes jo një, dy, apo një grusht heronjsh, por disa qindra e mbase njëmijë syresh pra, aq shumë heronj prej të vërteti, sa që nuk i kisha parë në filmat apo lexuar në libra gjithë jetën time.

Studentet e Dhjetorit ‘90, ishin heronj sepse, asnjëri prej tyre nuk e dinte se çfarë do të ndodhte me të apo me ata pas 10-30 apo 60 minutave, pa lëre të nesërmen. Ata ishin aty, me thirrjet, gjokset e tyre, sfidues, të gatshëm për përballje dhe të rrethuar nga të gjitha anët me polici, sambista si egersira,sigurimsa te pa shpirt e ushtri të regjimit komunist më mizor të Europës së pasluftës. Ndofta ata ne ate vetmi te akullt edhe e parandjenin se, kushtrimi i tyre do të ushtonte e do të zgjonte shpirtrat e ndrydhur te mbare shqiptarët ve.

Por, në atë betejë tejet të pabarabartë në të gjitha rrafshet, përveç guximit të tyre rinor dhe njëri-tjetrit. Aty ata ishin pa asnjë mbështetje, në vetmi te frikshme dhe të rrethuar nga të gjitha anët nga falangat me uniformë të partisë terroriste.

Studentet liberator, ishin heronj sepse, pavarësisht nga kjo, ata qëndronin sfidanté e te vendosur si misionarë te pepur, pararendës të një ndryshimi epokal në historinë e kombit dhe vendit të tyre.

Askush nuk duhet të harrojë se në vitin 1990, diktatura komuniste ishte vërtet një pushtet i dobësuar dhe i lodhur, por, përsëri, ajo vriste dhe ekzekutonte në kufij, çdo javë, bashkëmoshatarë të tyre, madje edhe zvarriste barbarisht, në rrugët dhe sheshet e qyteteve Sarandë, Shkodër, Gjirokastër, Korçë kufomat e tyre, të bërë shoshë nga breshëritë e rojeve te kufirit.

Studentet guximtar te atyre ditve ishin heronj sepse, për më shumë se 36 orë të vetëm, pa përkrahje ata i qëndruan dhëmb për dhëmb dhe ballë për ballë diktaturës komuniste. “Ah, sikur të kishim qenë në Shkodër”, do të ishte një nga thirrjet psherëtime që do të lëshonte Azem Hajdari, në oborrin e ndërtesës së parë të Qytetit Studenti, rreth 20 minuta pas dhunës brutale të policisë ndaj tyre, në paraditen e dates 9 dhjetor. Kjo sepse, në protestën e tyre, në tërësi nuk kishin ardhur studentët që nuk banonin në konvikte, as pedagogët e tyre apo qytetarët e Tiranës.

Prandaj them heronj, se të jesh trim në vetmi është dy herë trimëri!

Ata ne i gjetëm te pampshtur! Rikujtoj ketu se, vetem 20 minuta pas dhunës më të egër që u ushtrua ndaj tyre në Rrugën e Elbasanit, paraditen e datës 9 dhjetor, në të cilën unë isha dëshmitar, pa mjekuar ende plagët e shkopinjve, lopatave, plumbave të gomës në trupin e tyre dhe të pushtuar edhe nga ndjenja e braktisjes, trima dhe te paepur, ata do të mblidhnin me shpejtësi forcat dhe do t’i jepnin ultimatumin, e parë dhe historik, Ramiz Alisë me të cilin do të thyenin atë dhe regjimin e tij policor, ose lironi protestuesit studentë të burgosur, ose në orën 15:30 do të zbresim në sheshin Skënderbej dhe do të bëjmë çdo gjë copë e thërrime”. Pikërisht se ata ishin të tillë, duke patur për armë të vetme guximin, nuk u mposhten dhe nuk u dorëzuan, por i kallën datën regjimit dhe me shpejtesi ndezën peshë zemrat e të rinjve dhe të qytetarëve të Tiranë, dhe si luanë të vërtetë, këputën në mes sistemin monist më ç’njerëzor që shqiptarët kishin njohur në tërë historinë e tyre.

Vërtet ata qindra studentë lëvizjen e tyre e nisën si me kërkesa ekonomike por, arritën me një taktikë, shkathtësi e guxim dhe vizion të kristaltë, të tregonin që në krye të rradhës se, nuk kishin dalë në protestë për një gotë çaj më shumë, siç do t’i thoshte në takimin e mesnatës së datës 8 dhjetor Lideri i tyre Azem Hajdari, Presidentit të vendit. Ata po protestonin për fatet e lirisë së vendit të tyre dhe të shqiptarëve në tërësi.

Engjëjt e Demokracisë, ishin misionarë dhe vizionarë pararendes te nje epoke sepse, që në protestën e parë ata shpallen si moto te revolucionit të tyre, “Liri-Demokraci”, “Shqipëria si Europa”, thirrje këto që buronin nga thellësitë e shpirtit të tyre rinor, të bashkëmoshatarëve, por edhe nënave, baballarëve, motrave, vëllezërve të tyre, si dhe të qindra, mijëra shqiptarëve që për këto ideale kishin sakrifikuar rininë dhe jeten e tyre gjatë kalvarit të egër komunist. Ishin ato thirrje që, me shpejtësi të rrufeshme , do të zgjonin, ringjallnin dhe ndriçonin mendjet dhe shpirtrat e ndrydhur të shqiptarëve.

Ato, ishin kohërat kur ata hynë në “hall of fame” të heronjve tanë, hynë të gjallë si të pavdekshëm në panteonin e lirisë te shqiptareve për të lënë aty thesarin, arritjen më të çmuar të jetës së tyre dhe për t’u rikthyer, pas përmbushjes së misionit, në vdekatarë, ashtu siç jemi të gjithë.

Liberatorët tanë ishin heronj sepse, në vendosmërinë e tyre për sakrifica sublime, vazhduan betejën gjer në fitoren e idealeve të tyre demokratike. Si misionarë, ata, me guxim udhtuan në mbarë vendin, duke mbjellé shpresën ne zemrat e shqiptarve në mbarë qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë, themeluar pluralizmin politik, degët e Partisë Demokratike të Shqiperisë, Studentet e Dhjetorit ‘90 ishin heronj sepse, në shkurt të vitit 1991, do të ngujoheshin, ndryheshin per aktin më sublim atë të vetflijimit, ne grevën e urisë, për çlirimin e shqiptarëve nga kulti i Hitlerit shqiptar të pasluftes, Enver Hoxhës kulti më poshtërues, që kishte pushtuar shpirtin dhe mëndjet, rrugët, sheshet, shkollat, letrat, artet shpatet e maleve dhe shtëpitë e tyre.

Ata ishin heronjtë e mi, por jo vetëm të mitë, por të mbarë shqiptarëve në Shqipëri, në Kosovë, Maqedoni dhe kudo në botë që duan lirinë mbasi, pa një Shqipëri të lirë nuk mund të kishim një Kosovë të lirë apo shqiptarë të lirë në rajon.

Por, të gjithë ata që me kalimin e viteve do të ishin si gjithe te tjeret burrë, grua, prind, nënë, baba, specialist, punonjës, intelektual, politikan përsëri do të mbeteshin njerëz fatlumë. Kjo sepse, ata ne vitet e para të rinisë merituan titullin më të lartë, liberator. Ata patën fatin të jenë pjesëmarrës te asaj lëvizje që me shpejtësi zëri do shndërrohej në uraganin e revolucionit demokratik më të fuqishëm që Shqipëria kishte njohur në historinë e ve. Llava e guximit, energjisë se tyre ne kete revolucion theu, shembi në mënyrë paqësore monizmin hoxhist, monizmin më jetëgjatë, më ekstrem e te pashpirt të Europës, dhe rrëzoi përsëri, por kësaj here përfundimisht, Murin e Berlinit në Shqipëri. Por sot pas 34 vitesh arritjet epokale te revolucionit demokratik te viteve ‘90-të janë zëvendesuar me diktaturën e drogës, krimit, vjedhjes se qytetarëve nga pasardhesi direkt i bllokmenëve hoxhist narkodiktatori Edvin Kristaq Rama. Sot pas 34 vitesh, të gjitha pushtetet janë në duart e një njeriu, zgjedhjet janë thjesht një farsë elektorale në Shqipëri, mosbindja civile në betejë pa kthim është vendimtare për shpëtimin e Shqipërisë.

Nderim përjetë, Azem Hajdarit dhe studenteve liberatorë të Dhjetorit ‘90.

Azem, ti je gjallë! sb

*Ripublikohet me pak ndryshime